Στερεότυπα

Άρθρο του Κ. Λαδάκη, ιατρού

 Νοέμβριος 2017

      Η Επιτροπή Δημόσιας Πληροφορίας, γνωστή και ως CPI ή η επιτροπή Creel, ήταν μια ανεξάρτητη υπηρεσία της κυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών. Η υπηρεσία αυτή από τις 14 Απριλίου 1917 έως τις 30 Ιουνίου 1919, χρησιμοποίησε κάθε διαθέσιμο μέσο για να επηρεάσει την κοινή γνώμη υπέρ της συμμετοχής των ΗΠΑ στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και εναντίον όσων προσπαθούσαν να σταματήσουν τη συμμετοχή στον πόλεμο. Για να επιτύχει τους στόχους της χρησιμοποίησε τη λογοκρισία όλων των πληροφοριών που ήταν αντιπολεμικές και παρήγαγε χιλιάδες στρατιωτικά φυλλάδια, γελοιογραφίες, περιοδικά και ταινίες.

     Ο Αμερικανός κοινωνιολόγος και δημοσιογράφος Walter Lippmann συνεργάστηκε με την επιτροπή αυτή. Το 1922 στο βιβλίο του “Public Opinion” και στο αρχικό κεφάλαιο με τίτλο “Ο εξωτερικός κόσμος και οι εικόνες στο κεφάλι μας” εισήγαγε τον όρο στερεότυπο. Τον δανείστηκε από την τυπογραφία όπου το στερεότυπο είναι η μεταλλική μήτρα που τυπώνει τυπογραφικά στοιχεία, τα οποία είναι πανομοιότυπα όσες φορές και να εκτυπωθούν. Οι άνθρωποι συνηθίζουν με έναν ανάλογο τρόπο να αναπαράγουν τις ίδιες πανομοιότυπες εικόνες και ιδέες που έχουν στο μυαλό τους για ανθρώπους, καταστάσεις και κοινωνικές ομάδες που στην πραγματικότητα είναι διαφορετικοί μεταξύ τους. Έτσι ο Lipmann περιέγραψε ως στερεότυπο “μια παραμορφωμένη εικόνα ή αναπαράσταση στη σκέψη ενός ατόμου που δεν βασίζεται στην προσωπική εμπειρία, αλλά έχει πολιτισμική προέλευση”. Προσπάθησε να εξηγήσει πώς οι εικόνες που προκύπτουν αυθόρμητα στο μυαλό των ανθρώπων προέρχονται από το γεγονός ότι ζούμε σε μεταχειρισμένους κόσμους. Επειδή γνωρίζουμε πολύ περισσότερα από ό, τι προσωπικά βιώσαμε, η δική μας εμπειρία είναι κυρίως έμμεση. Θεώρησε ότι η μόνη αίσθηση που μπορεί να έχει κανείς για ένα γεγονός που δεν έζησε, είναι το συναίσθημα που προκαλείται από τη διανοητική εικόνα του γεγονότος αυτού. Υποστήριξε ότι η διαμόρφωση των στερεοτύπων οδηγείται από κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά κίνητρα και καθώς μεταφέρονται από τη μια γενιά στην άλλη, μπορούν να γίνουν αρκετά διαδεδομένα και ανθεκτικά στην αλλαγή.

     Τα στερεότυπα αποτελούν έτοιμες, προκατασκευασμένες αντιλήψεις, σκέψεις, διανοητικές εικόνες ή ιδέες που παρεμβάλλονται ανάμεσα στην πραγματικότητα και την αντίληψη της πραγματικότητας, προκαλώντας υπεραπλουστεύσεις και γενικεύσεις οι οποίες διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα. Δεν είναι μια ολοκληρωμένη εικόνα της πραγματικότητας, αλλά είναι η εικόνα μίας πιθανής πραγματικότητας στην οποία είμαστε προσαρμοσμένοι. 

     Τα στερεότυπα μας βοηθούν να βάλουμε σε τάξη το χάος των πληροφοριών που δεχόμαστε. Μας βοηθούν να τις επεξεργαστούμε πιο γρήγορα και να εξοικονομήσουμε χρόνο. Παρόλο που τα στερεότυπα δεν βασίζονται σε όλα τα δεδομένα που διαθέτουμε, εμείς συνήθως τα θεωρούμε αυτονόητα. Έτσι συχνά μας οδηγούν σε εσφαλμένα συμπεράσματα, με αποτέλεσμα να προκαλούν προβληματικές στάσεις και συμπεριφορές, τόσο σε ατομικό όσο και σε ομαδικό επίπεδο.

     Τα στερεότυπα μπορεί να αποτελούν έναν ισχυρό παράγοντα που μας εμποδίζει να δούμε την αλήθεια, να μας οδηγούν να νομίζουμε ότι γνωρίζουμε πράγματα που στην πραγματικότητα δεν γνωρίζουμε, να μας κάνουν αρνητικούς σε νέες ιδέες, να μας κάνουν ρατσιστές και σεξιστές ή να μας στρέφουν εναντίον των αλλαγών στην κοινωνία. Μπορεί να μας τοποθετούν εχθρικούς ή καχύποπτους σε άλλες κοινωνικές ομάδες, σε άλλες ιδέες, σε άλλες απόψεις, σε άλλες συμπεριφορές, σε άλλους τρόπους ζωής.

     Τα στερεότυπα αποτελούν τη βάση των προκαταλήψεων και λειτουργούν ως ένα οχυρό, πίσω από την προστασία του οποίου συνεχίζουμε να αισθανόμαστε ασφαλείς. Γι’ αυτό κάθε τι που κλονίζει, αμφισβητεί ή έρχεται σε αντίθεση με τα δικά μας στερεότυπα, συνήθως το αντιμετωπίζουμε ως μια επίθεση στα θεμέλια του σπιτιού μας, ως μια επίθεση στα θεμέλια του δικού μας σύμπαντος.