Η Δημοκρατία, ο Σωκράτης και η Δικαιοσύνη
του Κώστα Λαδάκη, ιατρού
Στην αρχαία Αθήνα η μεταρρύθμιση του Κλεισθένη έφερε την Αθήνα κοντά στη δημοκρατία. Ένα συμβούλιο ευγενών, η βουλή του Αρείου Πάγου, ανέλαβε την εποπτεία της πολιτείας. Το 479 π.Χ. ο Άρειος Πάγος εγκαθίδρυσε μια ιδιόμορφη ολιγαρχία ενάντια στις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Το 462 π.Χ., ο Εφιάλτης ο Αθηναίος (του Σοφωνίδη) και ο Αρχέστρατος κατηγόρησαν τους Αρεοπαγίτες για κακοδιαχείριση και η εκκλησία του Δήμου ψήφισε την παραπομπή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας. Οι ποινές για τους αρεοπαγίτες που κρίθηκαν ένοχοι ήταν εξοντωτικές. Πολιτικές, ελεγκτικές και δικαστικές αρμοδιότητες του Αρείου Πάγου μεταφέρθηκαν στην εκκλησία του δήμου, τη βουλή και τα λαϊκά δικαστήρια της Ηλιαίας. Ο Άρειος Πάγος διατήρησε μόνο τη δικαστική αρμοδιότητα για φόνους εκ προθέσεως, τραυματισμούς με σκοπό το φόνο, εμπρησμούς, δηλητηριάσεις και κοπές ιερών δέντρων, όταν και οι δύο διάδικοι ήταν Αθηναίοι πολίτες. Η δημοκρατία είχε γεννηθεί, αν και η λέξη δημοκρατία είναι μεταγενέστερη. Ο Εφιάλτης ήταν ο μέντορας του Περικλή. Τα επόμενα χρόνια έμειναν στην ιστορία ως ο Χρυσός Αιώνας του Περικλέους .
Το 404 π.Χ. ο Σπαρτιάτης στρατηγός Λύσανδρος επέβαλε στους Αθηναίους μια ολιγαρχική κυβέρνηση 30 ατόμων, τους Τριάκοντα Τύραννους. Οι Τριάκοντα κατήργησαν τους νόμους του Εφιάλτη και του Αρχέστρατου και εγκαθίδρυσαν ένα καθεστώς τρόμου. Από τους 40.000 Αθηναίους που προηγουμένως είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα εξακολούθησαν να τα έχουν μόνο οι 3.000. Αυτοεξορίστηκαν περίπου 5.000 Αθηναίοι. Περίπου 1.500 Αθηναίοι εκτελέστηκαν, πολλοί από αυτούς για να δημευτεί η περιουσία τους. Επικεφαλής των Τριάκοντα ήταν ένας από τους πιο μορφωμένους άνδρες της εποχής του, ο Κριτίας. Ήταν ο σκληρότερος και βιαιότερος από τους Τριάκοντα και είχε υπάρξει μαθητής του Σωκράτη, του Γοργία και πολλών άλλων φιλοσόφων και σοφιστών. Όταν ο Σωκράτης διατάχθηκε να συλλάβει τον Λέοντα το Σαλαμίνιο, αυτός αρνήθηκε με κίνδυνο της ζωής του. Έτσι σαν τιμωρία του απαγορεύτηκε να διδάσκει και να συναναστρέφεται με νέους κάτω των 30 ετών. Την περίοδο αυτή ένας Αθηναίος Στρατηγός και πλούσιος βυρσοδέψης, ο Άνυτος, αυτοεξορίστηκε ενώ η περιουσία του δημεύτηκε. Μετά από 8 μήνες η δημοκρατία αποκαταστάθηκε ξανά.
Ο γιος του Άνυτου ήταν μαθητής του Σωκράτη. Ο Σωκράτης ήρθε σε αντιπαράθεση με τον Άνυτο επειδή αυτός δεν άφησε τον γιό του να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία, αλλά τον έκανε βυρσοδέψη βάζοντάς τον στην οικογενειακή επιχείρηση. Το 399 π.Χ. ο Σωκράτης παραπέμφθηκε στο δικαστήριο της Ηλιαίας. Ο κύριος δημιουργός της καταγγελίας κατά του Σωκράτη ήταν ο Άνυτος. Γι’ αυτό η πρώτη κατηγορία ήταν ότι με τη διδασκαλία του διαφθείρει τη νεολαία. Επιπλέον ο Σωκράτης ανέφερε μία εσωτερική παρόρμηση ως μία φωνή την οποία ονόμαζε «δαιμόνιον», που τον εμπόδιζε να πράττει ό,τι δεν ήταν σωστό. Σ’ αυτό στηρίχθηκε η δεύτερη κατηγορία, δηλαδή ότι εισάγει καινά δαιμόνια στην πόλη, κοινώς ότι δεν πιστεύει στους θεούς της και ακόμη κι αν δεν είναι άθεος δεν είναι ευσεβής (ασέβεια), όπως οφείλει να είναι κάθε Αθηναίος πολίτης («ἀδικεῖ Σωκράτης, οὓς μὲν ἡ πόλις νομίζει θεοὺς οὐ νομίζων, ἕτερα δὲ δαιμόνια καινὰ εἰσηγούμενος· ἀδικεῖ δὲ καὶ τοὺς νέους διαφθείρων. Τίμημα θάνατος.» Στην πραγματικότητα το κατηγορητήριο ήταν ένα πρόσχημα για την πολιτική δίωξη του Σωκράτη. Η σημαντικότερη πραγματική αιτία ήταν το γεγονός ότι μαθητές του Σωκράτη υπήρξαν ο Κριτίας και ο Αλκιβιάδης, προσωπικότητες με έντονα αρνητικό πρόσημο για τους Αθηναίους. Άλλες αιτίες ήταν ο ελεγκτικός τρόπος της διδασκαλίας του Σωκράτη που είχε ενοχλήσει πολλούς Αθηναίους και η επιρροή του Σωκράτη στα παιδιά πολλών πλουσίων που εναντιωνόταν στα σχέδια των γονιών τους γι’ αυτά. Στην 1η ψηφοφορία από τους 501 δικαστές οι 280 ψήφησαν ένοχος και οι 221 αθώος. Στην απολογία του ο Σωκράτης δεν εκλιπάρησε, δεν έκλαψε και δεν κατέφυγε σε απολογητικά τεχνάσματα, αλλά ήταν όπως πάντα ατάραχος, γαλήνιος και ειρωνικός (πρότεινε αντί για ποινή την ισόβια τιμητική σίτιση του από το Πρυτανείο). Έτσι στη 2η ψηφοφορία οι 360 από τους 501 ψήφησαν τη θανατική του καταδίκη.
Στις 25 Μαΐου 2012 στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών διακεκριμένοι ανώτατοι δικαστές και νομικοί από την Ευρώπη και τις Η.Π.Α. επανέλαβαν τη δίκη του Σωκράτη με τη συμμετοχή και του κοινού. Οι σύγχρονοι μας δικαστές-νομικοί ισοψήφισαν στην απόφασή τους με ψήφους πέντε κατά και πέντε υπέρ της ενοχής του Σωκράτη.
Σύμφωνα με το project Pantheon του MIT (Massachusetts Institute of Technology) o Σωκράτης είναι η 4η σε όρους αναγνωρισιμότητας προσωπικότητα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ο Πλάτωνας που ήταν μαθητής του Σωκράτη είναι η 2η προσωπικότητα στο παραπάνω project. Και ο Αριστοτέλης που ήταν μαθητής του Πλάτωνα η 1 προσωπικότητα στο ίδιο project. Ανεξάρτητα από το παραπάνω project ο Σωκράτης υπήρξε αδιαμφισβήτητα μία τεράστιας σημασίας προσωπικότητα. Ήταν ο πρώτος φιλόσοφος που δεν ασχολήθηκε με τη φύση και τα φυσικά φαινόμενα, αλλά έστρεψε το φιλοσοφικό στοχασμό στον άνθρωπο και την ανθρώπινη κοινωνία. Δίδασκε ότι ο ηθικός ανθρώπινος προορισμός είναι η αυτοσυνειδησία, η φιλοπατρία και η υπακοή στους νόμους. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα ο Σωκράτης ήταν ο άριστος, ο φρονιμότατος και ο δικαιότατος των Ελλήνων.
Οι 5 στους 10 σύγχρονους μας νομικούς έκριναν ότι ο Σωκράτης ήταν αθώος διότι το να εκπαιδεύεις τους νέους και το να εκφέρεις την άποψη σου δεν είναι αδίκημα. Διότι δεν πρέπει να ποινικοποιείται η έκφραση ιδεών που δεν είναι σύμφωνες με την εποχή τους. Διότι ναι μεν κάποιοι από τους μαθητές του Σωκράτη ήταν ανάμεσα στους Τριάκοντα, αλλά ο Σωκράτης είχε και πολλούς άλλους μαθητές. Διότι ο Σωκράτης ναι μεν δεν πίστευε στη Δημοκρατία, αλλά δεν πίστευε ούτε και στην ολιγαρχία, απλά ήταν σκεπτικιστής. Διότι μας έδωσε το μεγαλύτερο δώρο του κόσμου, το δικαίωμα στην αμφιβολία. Διότι δεν συμμετείχε σε καμιά βίαιη πράξη.
Οι υπόλοιποι 5 διακεκριμένοι σύγχρονοι μας νομικοί ψήφισαν την ενοχή του Σωκράτη διότι έκριναν ότι ο Σωκράτης ήταν ο πνευματικός και ιδεολογικός ηγέτης των Τριάκοντα Τυράννων. Διότι έκριναν ότι έθεσε σε κίνδυνο τη Δημοκρατία. Διότι έκριναν ότι έδειξε ασέβεια προς τους θεούς της Αθήνας. Διότι έκριναν ότι δηλητηρίασε τις ψυχές των νέων.
Από το κοινό οι 584 ψήφισαν αθώος και οι 282 ένοχος.
Όλοι οι ψηφίσαντες έκριναν σύμφωνα με τους νόμους της Αθηναϊκής Δημοκρατίας λαμβάνοντας υπόψη τους και τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της εποχής εκείνης. Η διαφορά με τους δικαστές της τότε εποχής είναι ότι οι σύγχρονοι μας δικαστές ήταν απαλλαγμένοι από τη συναισθηματική φόρτιση που είχαν οι Αθηναίοι το 399 π.Χ. και επιπλέον θα ήταν αναμενόμενη μια μορφή ασυνείδητης μεροληψίας υπέρ του Σωκράτη λόγω της τεράστιας αξίας του φιλοσόφου στην ιστορία της ανθρωπότητας (το γεγονός αυτό προφανώς έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην αθώωση του Σωκράτη από το κοινό). Παρόλα αυτά οι μισοί από τους δικαστές-νομικούς ψήφισαν την ενοχή του φιλοσόφου. Γιατί άραγε συνέβη αυτό; Διότι η λέξη Δίκαιο σημαίνει το σύνολο των κανόνων που ρυθμίζουν αναγκαστικά τις σχέσεις των μελών μίας κοινωνίας, σημαίνει τη συνήθεια, το έθιμο. Διότι η λέξη Δίκαιο δεν ταυτίζεται με τις λέξεις ορθό, σωστό ή αντικειμενικό. Διότι το Δίκαιο δεν ταυτίζεται καν με τα ανθρώπινα δικαιώματα ως κοινώς αντιλαμβανόμενα αναπαλλοτρίωτα θεμελιώδη δικαιώματα που κάθε άτομο δικαιούται από τη στιγμή της γέννησής του, απλώς και μόνο επειδή είναι ανθρώπινο ον. Διότι εντός του Δικαστηρίου η παρρησία του Σωκράτη και η συνέπεια του προς τις αρχές και τις αξίες του, συνεχίζει να εκλαμβάνεται ως ασέβεια προς το δικαστήριο.
Στην Αθηναϊκή Δημοκρατία οι νόμοι θεσπίζονταν άμεσα με ψηφοφορία από τους πολίτες και όχι όπως σήμερα που οι νόμοι θεσπίζονται από τους πολιτικούς με αδιαφανή πολλές φορές κριτήρια. Ο Σωκράτης τιμωρήθηκε με την εσχάτη των ποινών παρόλο που αν και δεν πίστευε στη δημοκρατία ήταν ο πιο νομοταγής πολίτης της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Με γνώμονα τη δίκη του 2012, είναι σχεδόν βέβαιο ότι, αν ο Σωκράτης δικαζόταν σήμερα σε κανονικό δικαστήριο για οποιοδήποτε παράπτωμα που εμπίπτει στη σύγχρονη νομολογία, θα κηρυσσόταν ξανά ένοχος. Η λέξη δίκη σημαίνει και κρίση, άρα ο δικαστής είναι κριτής. Σύμφωνα με ένα απόφθεγμα που αποδίδεται στο Σωκράτη: «Είναι δύσκολο να φτιάξει κανείς ένα έργο χωρίς να κάνει κανένα λάθος, αλλά δύσκολο είναι κι αν ακόμα φτιάξει κάτι αλάθητο να μην πέσει σε άδικο κριτή.»
Ο Κώστας Λαδάκης είναι ιατρός νευρολόγος,
μέλος του Ελληνικού και του Διεθνούς Συμβουλίου Κοινής Ανατροφής.
