ΣΥΝΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΕΚΝΩΝ

Το ζήτημα των διατάξεων του οικογενειακού δικαίου, και ειδικότερα αυτών που ρυθμίζουν τα ζητήματα υποχρεώσεων μεταξύ των γονέων για την ανατροφή των τέκνων τους, μετά τη λύση του γάμου ή την διάσταση του ζευγαριού, παραμένει διαχρονικό. Το χρόνια δυσεπίλυτο πρόβλημα της γονεϊκής αποξένωσης, καθίσταται πιο σύγχρονο από πότε, αναδεικνύοντας την αδήριτη ανάγκη να ξεπερασθεί ο σκόπελος απαρχαιωμένων αντιλήψεων του παρελθόντος και να θεσμοθετηθούν  άμεσα  οι αναγκαίες ρυθμίσεις που θα τείνουν στη γονεϊκή ισότητα, μέσω της συνεπιμέλειας και της εναλλασσόμενης κατοικίας κατ’ ισομοιρία, μεταξύ των δυο γονέων. Από την άλλη οι ισχύουσες διατάξεις, δεν αποκλείουν τη συνεπιμέλεια, αλλά και δεν την προβλέπουν ρητώς. Εντούτοις, τα Ελληνικά Δικαστήρια αναθέτουν την επιμέλεια σε έναν από τους δυο γονείς συνήθως στη μητέρα, σε ποσοστό άνω του 90% και ρυθμίζουν το δικαίωμα επικοινωνίας με τον έτερο γονέα, πλην εξαιρετικών περιπτώσεων.

Αρκετοί επιστήμονες εξάλλου στους τομείς της νομικής και της ψυχολογίας έχουν ασχοληθεί επισταμένως και αναδείξει ως μείζον το ζήτημα αυτό. Υπάρχουν πλείονες αναφορές επιστημόνων, κοινωνικών φορέων, Ανεξάρτητων Αρχών και Διεθνών Οργανισμών, που αναδεικνύουν το ζήτημα αυτό. Προς επίταση αυτών, αναφέρεται ότι ο Συνήγορος του Πολίτη διαπιστώνει ότι η ρύθμιση αυτή, δύναται να οδηγήσει σε μια αποσπασματική σχέση μεταξύ του μη ασκούντος την επιμέλεια γονέα και των τέκνων του, επηρεάζοντας την υγιή ψυχοσωματική ανάπτυξη αυτών. Το παιδί στην αγωνιώδη προσπάθειά του να ικανοποιήσει τον ένα γονέα, μπορεί να οδηγηθεί σε μη γνήσιες επιθυμίες και να απομακρυνθεί για τον λόγο αυτό από τον έτερο γονέα. Η επικοινωνία δηλαδή μετατρέπεται ως ένας χώρος συνέχισης της αντιπαράθεσης μεταξύ τω γονέων, επιδρώντας στο παιδί. Συναφώς, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, αναγνωρίζει την ισότητα του ρόλου των γονέων, θεωρώντας τη συστατικό στοιχείο για την ομαλή εξέλιξη του παιδιού και ακολούθως καταλήγει ότι η γονεϊκή αποξένωση αποτελεί μια εκ των νόσων ψυχικής υγείας, εμπεριέχοντάς την ρητώς στον σχετικό κατάλογο.

Πρωτίστως λοιπόν, επιβάλλεται να αναφέρουμε ότι είναι απαραίτητη μια ριζική αναδιάρθρωση της άποψης σχετικά με το ρόλο των δυο γονέων, χάριν του υπέρτερου κοινωνικού συμφέροντος, αυτών των παιδιών. Η γονική μέριμνα είναι ευρύτερη της επιμέλειας και απαρτίζεται πρωτίστως από υποχρεώσεις και δευτερευόντως από δικαιώματα. Στον τομέα λοιπόν αυτόν επιβάλλεται να υπάρχει συναπόφαση των δυο γονέων, εφόσον δεν ασκούν τα δικαιώματά τους καταχρηστικά. Εν προκειμένω η έννοια της επιμέλειας ερμηνεύεται στενά και ο έχων την επιμέλεια γονέας αποφασίζει για τα ζητήματα αυτά. Συνεπώς η ερμηνεία αυτή που δίνεται οδηγεί ως εκ του αποτελέσματος στην γονεϊκή αποξένωση. Από την άλλη, σχετικά με τα ζητήματα αυτά επιβάλλεται συνεργασία μεταξύ των γονέων χάριν του συμφέροντος του τέκνου. Συνήθως όμως ο γονέας ο οποίος ασκεί την επιμέλεια διαλαμβάνει λανθασμένα τον εαυτό του ως το ισχυρό μέρος που είναι αρμόδιο για όλες τις αποφάσεις και δεν θέλει να συνεργασθεί.

Εφόσον λοιπόν δεν υπάρχει ρητή νομοθετική πρόβλεψη και τίθεται στη βούληση των μερών, συνάγεται ότι ζήτημα δημιουργείται στις περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει πρόθεση συνεργασίας. Η άνιση δηλαδή κατανομή του ρόλου των γονέων για την φροντίδα του τέκνου, επηρεάζει τελικώς τα ίδια τα δικαιώματα του παιδιού. Μέσω της ερμηνείας αυτής, παραβιάζεται ουσιαστικά ο σκοπός των διατάξεων, δηλαδή το βέλτιστο συμφέρον του τέκνου. Παρ’ όλα αυτά η επιβαλλόμενη ανάγκη θέσπισης της κοινής γονικής μέριμνας είναι σε θέση να οδηγήσει στην ισοκατανομή των ρόλων και να αμβλύνει την ένταση μεταξύ των δυο γονέων. Δεδομένου ότι το ζήτημα παραμένει κοινωνικό, η πλαισίωση από κοινωνικούς και κρατικούς φορείς, θα επιτρέψει τον κοινό γονεϊκό σχεδιασμό για τη φροντίδα του παιδιού. Συνακολούθως κρίνεται απαραίτητη η δημιουργία οικογενειακών δικαστηρίων, εξυπηρετώντας πληρέστερα τις επιταγές που τίθενται σύμφωνα με το άρθρο 20 του Ελληνικού Συντάγματος.

Υπό το φως των διατάξεων Διεθνών Συνθηκών και κυρίως του Ευρωπαϊκού Δικαίου και της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) που έχει κυρώσει η χώρα μας, η τελευταία δεσμεύεται διεθνώς. Επίσης η ανάγκη ενσωμάτωση και κύρωσης με ειδικότερους νόμους επιβάλλεται και βάσει της αναγνωρισμένης υπεροχής τους, σύμφωνα με το άρθρο 28 (1) του Ελληνικού Συντάγματος, όπως άλλωστε η αρχή αυτή έχει αποκρυσταλλωθεί και από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο στην υπόθεση Costa κατά Enel. Στην ελληνική πραγματικότητα όμως, ουδεμία κατεύθυνση αλλαγής/προσπάθειας, έχει γίνει ως τώρα προς την ουσιαστική σύγκλιση με τους κανόνες αυτούς, αγνοώντας όλα τα νομικά δεσμευτικά και μη κείμενα, όσο και τη Νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, οδηγώντας σε στρεβλή ερμηνεία σχετικά με την άσκηση της γονικής μέριμνας και παραβιάσεις των δικαιωμάτων του παιδιού.

Στην περίοδο που διανύουμε, όπου η μετάδοση και εξάπλωση του COVID 19, απαιτεί από όλους μας ατομική ευθύνη, με γνώμονα πάντα το συλλογικό συμφέρον- τη δημόσια υγεία και την προστασία της ανθρώπινης ζωής ως ύψιστο αγαθό, με χαρά και ανακούφιση παρατηρούμε τόσο την έγκαιρη υιοθέτηση άμεσων μέτρων από την Πολιτεία, όσο και την υπακοή του μεγαλύτερου μέρους των πολιτών στα μέτρα αυτά, σχετικά με την αποφυγή μετάδοσης του ιού. Εντούτοις, η έκτακτη ανάγκη που βιώνουμε όλοι μας, ήρθε να αναδείξει με τον πιο επιτακτικό τρόπο, το ζήτημα αυτό, το οποίο αποτελεί ένα από τα πιο σύνθετα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Ελληνική Κοινωνία και για το οποίο ως τώρα δεν έχει δοθεί η δέουσα προσοχή. Εν προκειμένω η συλλογιστική μας δε περιλαμβάνει την ανάγκη αναδιαμόρφωσης των διατάξεων του ισχύοντος οικογενειακού δικαίου, βάσει των νομικά δεσμευτικών υποχρεώσεων που απορρέουν από Διεθνείς Συνθήκες, αλλά την αποκατάσταση του οικογενειακού δικαίου, ως μια πραγματική ανάγκη που ταλανίζει την Ελληνική Κοινωνία και απαιτεί άμεσες και γενναίες λύσεις προς την κατεύθυνση αυτή.

Το πρόβλημα όμως, λόγω της απρόβλεπτης κατάστασης που βιώνουμε, αναδεικνύεται εκ νέου, επηρεάζοντας και το ρόλο του μη ασκούντος την επιμέλεια γονέα. Ειδικότερα, με αφορμή τη μετάδοση-εξάπλωση του ιού, όλο το προηγούμενο χρονικό διάστημα, αρκετοί γονείς ασκούντες την επιμέλεια του τέκνου τους, απαγόρευσαν την επικοινωνία του τέκνου τους με τον έτερο γονέα, με το πρόσχημα της μη μετάδοσης του ιού από και προς τα παιδία. Έπειτα εκδόθηκε η νέα δέσμη μέτρων και εκδόθηκε Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου (ΦΕΚ 68/Α/20.03.2020), που επιβάλλει καθολική απαγόρευση κυκλοφορίας και ακολούθως η υπ’ αριθ.  Κοινή Υπουργική Απόφαση Δ1α/Γ.Ποικ20036 (ΦΕΚ Β΄ 986/22.03.2020) που εξειδικεύει την εφαρμογή του μέτρου της καθολικής απαγόρευσης. Υπό τους όρους του άρθρου 1 παρ. 2 εδ. στ. της προαναφερόμενης ΚΥΑ, η μετάβαση για εξασφάλισης επικοινωνίας διαζευγμένου γονέα με τα τέκνα του, αναφέρεται ως ένας εκ των περιοριστικών λόγων εξαίρεσης του μέτρου καθολικής απαγόρευσης. Η λήψη του μέτρου αυτού λοιπόν αίρει οποιαδήποτε διχογνωμία γύρω από το ζήτημα αυτό. Εντούτοις επιβάλλεται να γίνουν ορισμένες παραδοχές.

Η επιβολή του μέτρου αυτού αντανακλά πρωτίστως ότι η προστασία της δημόσιας υγείας και η έννοια του δημοσίου συμφέροντος, ναι μεν δεν υποχωρούν μπροστά στο αγαθό της επικοινωνίας, αλλά δεν υπερκεράζουν την προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού, αλλά και του μη ασκούντος την επιμέλεια γονέα σχετικά με το δικαίωμα επικοινωνίας, πάντα στο μέτρο που δεν ασκείται καταχρηστικά και με στάθμιση των συγκρουόμενων δικαιωμάτων. Παρ’ όλα αυτά, η ευθεία πρόβλεψη της ανεμπόδιστης άσκησης της επικοινωνίας στην κατάσταση αυτή, δεν αποτελεί ουσιαστική λύση του προβλήματος, αλλά μετατόπισή του. Η άποψη αυτή τεκμηριώνεται, βάσει του γεγονότος ότι παρά την υιοθέτηση του μέτρου αυτού, συνεχίζουν καθημερινά να υπάρχουν παραβιάσεις επικοινωνίας, καθώς συνεχίζει να προτάσσεται ο φόβος εξάπλωσης του ιού ως δικαιολογητικός λόγος παρεμπόδισης επικοινωνίας. Η καταστρατήγηση λοιπόν του ρόλου του μη ασκούντα την επιμέλεια γονέα και η αποξένωση του από τα τέκνα του είναι δεδομένη, υπό το πρόσχημα αυτό.

Η άσκηση της επιμελείας γίνεται με τρόπο καταχρηστικό και δεν τίθεται κανένα ουσιαστικό και αποτελεσματικό πρόσκομμα προς την προάσπιση των δικαιωμάτων αυτών του έτερου γονέα, αλλά και των τέκνων του και παύσης της προκύπτουσας αυθαιρεσίας, πλην της αναπόφευκτης προσφυγής στα δικαστήρια για την προάσπιση των δικαιωμάτων αυτών. Ειδάλλως ακόμα και τότε, θα μπορούσαν να βρεθούν αποτελεσματικές λύσεις και η εξάπλωση του ιού να μην αποτελέσει δικαιολογητικό για την συνέχιση και εδραίωση της γονεϊκής αποξένωσης. Στις περιπτώσεις λοιπόν αυτές η προστασία της δημόσιας υγείας δεν πρέπει να κατατείνει στην προστασία του δικαιώματος επικοινωνίας. Η υιοθέτηση του ανωτέρω μέτρου επιβεβαιώνει την άποψη αυτή. Φυσικά για την λήψη τέτοιων μέτρων απαιτείται το στοιχείο της συνεργασίας, το οποίο ως ήδη αναφέρθη, είναι συνήθως ελλιπές, καθόσον ο ασκών την αποκλειστική επιμέλεια γονέας καθίσταται το ισχυρό μέρος, εκμεταλλευόμενο προς όφελος του την ανάθεση της αποκλειστικής επιμέλειας.

Ωστόσο ως αμοιβαία αποδεκτές λύσεις προκρίνονται η επικοινωνία του έτερου γονέα με τα τέκνα του μέσω βιντεοκλήσεων, η ενημέρωσή του για όλα τα θέματα που αφορούν τα τέκνα του, ο περιορισμός της επικοινωνίας για εύλογο χρονικό διάστημα και η αναπλήρωση των ωρών αυτών μετά το πέρας των έκτακτων μέτρων. Όμως τονίζεται ότι η απρόβλεπτη αυτή κατάσταση μπορεί να διαρκέσει πολύ παραπάνω και εν μέσω της κατάστασης αγωνίας που βιώνουμε όλοι, δεν μπορεί να προστεθεί ως επιβαρυντικός παράγοντας η φυσική απουσία και αποστέρηση του μη ασκούντος την επιμέλεια γονέα από τα τέκνα του και φυσικά η υιοθέτηση μέτρων απομάκρυνσης που κλίνουν μονόπλευρα εις βάρος αυτού, αλλά και των τέκνων του. Σε κάθε περίπτωση αμφότεροι οι γονείς -πλην ελαχίστων εξαιρέσεων- είναι σε θέση να ασκήσουν σωστά τη γονική μέριμνα και τα παρεπόμενα δικαιώματά τους, με την ταυτόχρονη λήψη των κατάλληλων προστατευτικών μέτρων, όπως αποφυγή κοινωνικών συναναστροφών και χρήση προστατευτικών γαντιών και μάσκας, αποφυγή προσωπικής επαφής με το παιδί, καθώς και αποφυγή επαφής των παιδιών με ευπαθείς ομάδες.

Φυσικά υπάρχουν και ζητήματα, στα οποία επιβάλλεται στάθμιση, όπως η διαμονή του ενός εκ των δυο γονέων με ευπαθείς ομάδες ή αν ανήκει ο ίδιος σε κάποια ευπαθή ομάδα. Ωστόσο και τότε, εφόσον λαμβάνονται τα κατάλληλα προστατευτικά μέτρα, δεν μπορεί να παρεμποδίζεται αδικαιολόγητα το ακλόνητο και απαραβίαστο δικαίωμα της επικοινωνίας. Καθίσταται αντιληπτό όμως ότι η λήψη τέτοιων μέτρων, μπορεί να γίνει μόνο για εύλογο χρονικό διάστημα και απαιτεί την ταυτόχρονη λήψη και άλλων προστατευτικών μέτρων, διότι το δικαίωμα επικοινωνίας γονέα και τέκνου είναι αναφαίρετο και μπορεί να περιορισθεί σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όχι όμως και αφαιρεθεί εξ’ ολοκλήρου. Οι απόψεις αυτές απηχούν το αίσθημα ευθύνης που υπάρχει για την ομαλή ψυχοσωματική ανάπτυξη των τέκνων, συνυπολογίζοντας την κατάσταση αυτή, την ανάγκη ενεργούς συμμετοχής στις ζωές των τέκνων αμφότερων των γονέων με λήψη κατάλληλων προστατευτικών μέτρων, αλλά και την ανάγκη σύμπνοιας σε τέτοια ζητήματα, μέσα από σχέσεις συνεργασίας και όχι αυθαίρετες αποφάσεις. Η σχέση αυτή όμως απαιτεί την αναμόρφωση των διατάξεων οικογενειακού δικαίου, καθώς μόνο μέσω της θεσμοθετημένης ισότητας μπορεί να επιτευχθεί συνεργασία, πάντα με γνώμονα το συμφέρον του τέκνου.

Τέλος, σε συνάφεια με τα ανωτέρω, ως τελευταίο οχυρό προστασίας του δικαιώματος της απρόσκοπτης επικοινωνίας, παραμένουν τα δικαστήρια. Η υιοθέτηση του μέτρου εξαίρεσης από την καθολική απαγόρευση, υπολαμβάνει σαφώς την άποψη ότι η επικοινωνία συνεχίζει να ασκείται κανονικά και σε περίπτωση άρνησης, υπάρχει παραβίαση απόφασης σύμφωνα με το άρθρο 169Α ΠΚ. Εντούτοις οι παραβιάσεις συνεχίζουν παρά την προσφυγή στα δικαστήρια και τη συνακόλουθη έκδοση αποφάσεων. Αυτό είναι πάγιο φαινόμενο, που αναδεικνύεται περαιτέρω, δεδομένης της κατάστασης, διότι σύμφωνα με άρθρο 3 της Κοινής Υπουργικής Απόφασης 864/15.03.2020 (ΦΕΚ Β’), τα Δικαστήρια έχουν αναστείλει τις εργασίες τους, και σύμφωνα με την παρ 2 εδ. γ. εξαιρούνται και εκδικάζονται αυτόφωρα πλημμελήματα, εφόσον αφορούν κρατούμενου που κρατείται σύμφωνα με την αυτόφωρη διαδικασία, ενώ σύμφωνα με την παρ. 5., η λειτουργία των εισαγγελιών περιορίζεται στις αναγκαίες ενέργειες για τη διεκπεραίωση των ποινικών υποθέσεων που, σύμφωνα με την παρούσα απόφαση, εκδικάζονται ενώπιον των ποινικών δικαστηρίων, καθώς και εκείνων που κατά περίπτωση και κατά την κρίση του διευθύνοντος εκάστη αυτών έχουν κατεπείγοντα χαρακτήρα και χρήζουν άμεσης αντιμετώπισης. Τα ειδικότερα ζητήματα λειτουργίας των εισαγγελιών ρυθμίζονται με αποφάσεις των διευθυνόντων αυτές.

Συνεπώς ο μην έχων την επιμέλεια γονέας παραμένει δέσμιος τέτοιων παραβιάσεων, σε περίπτωση μη ύπαρξης αυτόφωρης διαδικασίας. Συνεπώς ο μην έχων την επιμέλεια γονέας παραμένει και υπό το καθεστώς αυτό, δέσμιος τέτοιων παραβιάσεων, σε περίπτωση μη ύπαρξης αυτόφωρης διαδικασίας. Η ποινή που θα επιβληθεί, μετά την αποκατάσταση της εύρυθμης των δικαστηρίων, δύναται να επιφέρει δικαίωση, χωρίς όμως να αποτελέσει εχέγγυο για επιβολή σύννομης συμπεριφοράς στο μέλλον και αποτελεσματικό, αποτρεπτικό παράγοντα μελλοντικών παραβιάσεων. Ωστόσο δεν θα υπάρξει καμία ρύθμιση σχετικά με το χαμένο χρόνο μεταξύ γονέα και τέκνου, ο οποίος δεν υπόκειται σε αναπλήρωση. Ο ίδιος δε και τα τέκνα του, επιβαρύνονται ήδη από αισθήματα αγωνίας και φόβου, λόγω της υφιστάμενης κατάστασης, τα οποία επιτείνονται επιπροσθέτως από τη μεταξύ τους αποξένωση. Καθίστανται λοιπόν αντιληπτοί οι φόβοι, οι ανησυχίες , το αίσθημα ευθύνης που διακατέχει όλους μας, με δεδομένη την κατάσταση που διανύουμε λόγω του φόβου μετάδοσης και εξάπλωσης του κορονοϊού, καθώς και η ανάδειξη του δυσεπίλυτου προβλήματος της γονεϊκής αποξένωσης και η εκ νέου εννοιοδότησή του, εν μέσω αυτής της κατάστασης.

Διαπιστώνεται συναφώς ότι το ενδιαφέρον σχετικά με το συμφέρον του τέκνου, δεν είναι και δεν πρέπει να αποτελεί προνόμιο του έχοντος την επιμέλεια γονέα. Υπό το πρίσμα των ανωτέρω σε συνάφεια με τις ισχύουσες διατάξεις, είναι εμφανές ότι υποδαυλίζεται ο ρόλος του μη έχοντος την επιμέλεια γονέα. Η κατάσταση που διανύουμε είναι ευκαιρία για περαιτέρω υποβάθμιση του ρόλου του μη έχοντος την επιμέλεια γονέα στη ζωή των τέκνων του. Επισημαίνεται δε, ότι ίδια η φύση της οικογένειας εξάλλου αλλάξει. Το ίδιο και ο ρόλος των δυο γονέων, ακόμα και σε περίπτωση διαζυγίου. Συμπερασματικά, επιβάλλονται γενναίες λύσεις, που δεν καταστρατηγούν τα δικαιώματα πρωτίστως του παιδιού, υπολαμβάνοντας λανθασμένα τόσο τον ρόλο του μη έχοντα την επιμέλεια γονέα ως απλό θεατή στη ζωή των τέκνων του, βαρυνόμενο μόνο με υπέρμετρες υποχρεώσεις, όσο και την έννοια του συμφέροντος του τέκνου, το οποίο για την υγιή ψυχοσωματική του ανάπτυξη επιβάλλεται να έχει εξ’ ίσου και τους δυο γονείς στη ζωή του.

Πρέπει δηλαδή να εξασφαλισ

θεί το αναμενόμενο και αυταπόδεικτο- το ίσο δικαίωμα στην αγάπη και στην προσφορά στο τέκνο, τον ίσο ρόλο μεταξύ των δύο γονέων που θα επιδράσει θετικά στην υγιή ψυχοσωματική ανάπτυξη των παιδιών-την γονεϊκή ισότητα. Η κοινή φροντίδα και η ανατροφή του παιδιού, χάριν του συμφέροντός του, πρέπει να είναι ο κανόνας και η ανάθεση της αποκλειστικής επιμέλειας σε έναν από τους δυο, η εξαίρεση.

Θάνος Μακρής, δικηγόρος