III. Η ΕΠΙΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΜΟΝΟ ΘΕΜΑ ΠΟΛΤΙΚΗΣ ΒΟΥΛΗΣΗΣ

Οι προκαταλήψεις είναι τα συντρίμμια παλαιών αληθειών (Μ. Γκόρκι).

     Η ανάθεσή της επιμέλειας των ανηλίκων τέκνων στον έναν γονιό άρχισε στα χρόνια της αποικιοκρατίας και των πρώιμων δημοκρατιών. Τότε τα παιδιά αντιμετωπίζονταν ως οικονομικά περιουσιακά στοιχεία με κριτήριο την εργασία που μπορούσαν να προσφέρουν. Γι’ αυτό ο πατέρας είχε τον έλεγχο των παιδιών. Τον 19ο αιώνα, αυτό άλλαξε και η έμφαση επικεντρώθηκε περισσότερο στην ανατροφή και την εκπαίδευση του παιδιού.  Το «καλύτερο συμφέρον του παιδιού» επικεντρώθηκε στο ποιος γονέας θα ήταν καλύτερος στη φροντίδα. Ο νόμος για την επιμέλεια των παιδιών του 1839 ήταν ένας νόμος του Κοινοβουλίου του Ηνωμένου Βασιλείου. Το νομοσχέδιο επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τις μεταρρυθμιστικές απόψεις και τα φυλλάδια της Caroline Norton που διαμαρτυρόταν για το φυσικό δικαίωμα των μητέρων να έχουν την επιμέλεια των παιδιών τους. Η Caroline Norton είχε καταφέρει να κερδίσει μεγάλη συμπάθεια μεταξύ των βουλευτών. Ο νόμος αυτός άλλαξε δραματικά τον τρόπο με τον οποίο χορηγούνταν η επιμέλεια των παιδιών μετά το διαζύγιο. Αν κατά το παρελθόν στην πλειοψηφία των περιπτώσεων η γονική μέριμνα αποδίδονταν στον πατέρα, ο νόμος Custody of Infants του 1839 επέτρεπε σε μια μητέρα να προσφύγει στα δικαστήρια για την επιμέλεια των παιδιών της μέχρι την ηλικία των επτά ετών και για την επικοινωνία σε μεγαλύτερα παιδιά. Αυτό ήταν το σημείο εκκίνησης μιας νέας διδασκαλίας στον τομέα της επιμέλειας τέκνων, που ονομάστηκε «Δόγμα της τρυφερής ηλικίας».

     Το 1949, η προγενέστερη εργασία του John Bowlby στα παραβατικά και με έλλειψη στοργής  παιδιά και στις επιπτώσεις της νοσοκομειακής και ιδρυματικής περίθαλψης οδήγησε στο να του ανατεθεί να γράψει μια έκθεση για τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για την ψυχική υγεία των άστεγων παιδιών στην μεταπολεμική Ευρώπη. Τον Μάρτιο του 1951 δημοσιεύτηκε αυτή η έκθεση με τίτλο «Μητρική φροντίδα και ψυχική υγεία». Αυτή η έκθεση του Bowlby έδωσε στοιχεία για την ανάπτυξη της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Παιδιού του 1959. Στην έκθεση του Bowlby διατυπώθηκε η άποψη «ότι ουσιώδους σημασίας  για την ψυχική υγεία είναι ότι το βρέφος και το μικρό παιδί θα πρέπει να βιώνει μια ζεστή, οικεία και συνεχή σχέση με τη μητέρα του (ή το μόνιμο υποκατάστατο της μητέρας) στην οποία και οι δύο βρίσκουν ικανοποίηση και απόλαυση.» Στην αρχή 6 της Διακήρυξης τον Δικαιωμάτων του Παιδιού του 1959 διατυπώθηκε ότι «Το παιδί της τρυφερής ηλικίας, δεν θα αποχωρίζεται από την μητέρα του παρά μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις..».Την ίδια εποχή οι Melanie Klein, Anna Freud, Margaret Mahler, Bion και Winnicott αντιλήφθηκαν την δυάδα μητέρας-βρέφους ως πρωταρχική και το ρόλο του πατέρα ως δευτερεύοντα.  Θα πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη ότι την εποχή εκείνη η Ευρώπη είχε εξέλθει από δύο Παγκόσμιους πολέμους κατά τη διάρκεια των οποίων οι πατέρες απουσίαζαν από την οικογενειακή τους εστία (όπως π.χ. ο πατέρας του Bowlby στον 1^ο Παγκόσμιο πόλεμο), ενώ πολλοί από αυτούς δεν επέστρεψαν ποτέ. 

     Τα επόμενα χρόνια οι Lacan, Ross, Cath, Lamb, Abelin, Biller, Lansky, Benedek, Kraemer και Layland κυρίως από τη δεκαετία του 1970 και μετά επισημαίνουν ότι ο πατέρας υπήρξε ο ξεχασμένος γονιός στην ψυχαναλυτική και ψυχολογική βιβλιογραφία, θα προχωρήσουν σε μελέτες άμεσης παρατήρησης των πραγματικών πατέρων και θα προσδιορίσουν εννοιολογικά την απευθείας σχέση του πατέρα με το παιδί, καθώς και το ρόλο του πατέρα του έξω από τη δυάδα μητέρας-παιδιού, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι το παιδί υφίσταται ψυχολογική βλάβη η οποία συμβαίνει όταν δεν υπάρχει ένας καλός στοργικός πατέρας τριγύρω και ότι ο«προ-οιδιπόδειος πατέρας» διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο για το παιδί στην παροχή βοήθειας στον αποχωρισμό από τη μητέρα και η περίοδος επαναπροσέγγισης είναι ένα ζωτικής σημασίας μεταβατικό σημείο στην ψυχική ζωή ενός παιδιού στην επίλυση της σύγκρουσης της στερέωσης πάνω στη μητέρα ή της απομάκρυνσης χωρίς τη βίωση της απώλειας. ΟBowlby θα αναπτύξει τη θεωρία της προσκόλλησης και η MaryAinsworth θα επικεντρώσει την έρευνα της στη θεωρία αυτή. Το 1988 ο Bowlby στηριζόμενος και στην έρευνα της Ainsworth και άλλων θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι εκτός από τη μητέρα ήδη από τη βρεφική ηλικία υπάρχουν και άλλα πρόσωπα προσκόλλησης, ότι ο πατέρας αποτελεί μία φιγούρα προσκόλλησης εξίσου σημαντική και ότι υπάρχουν διάφορα είδη προσκόλλησης (ασφαλής, ανασφαλής, αδιαφοροποίητη) τα οποία επιδρούν με διαφορετικό τρόπο στο παιδί και μπορεί να διαφέρουν από γονέα σε γονέα (ανεξαρτήτως φύλου του γονέα).

     Το 1978  άρχισε η διαμόρφωση της Διεθνούς Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Παιδιού (ΔΣΔΠ) βασιζόμενη σε ένα Πολωνικό προσχέδιο. Χρειάστηκαν 11 χρόνια συνεργασίας και ανταλλαγής προτάσεων της ομάδας εργασίας της επιτροπής ανθρωπίνων δικαιωμάτων του ΟΗΕ με διάφορα κράτη μέλη και διάφορους διεθνείς οργανισμούς μέχρι να φθάσουμε στην οριστική μορφή της σύμβασης το 1989. Το 1978 η ελληνική κυβέρνηση παρεμβαίνει εγγράφως στο πολωνικό προσχέδιο θεωρώνταςότι«ο ρόλος του πατέρα για τη φυσιολογική ανάπτυξητων παιδιών έχει μέχρι σήμερα υποτιμηθεί και θα πρέπει να τονιστεί στο μέλλον». Στην τελική μορφή της ΔΣΔΠ η αρχή 6 του 1959 αντικαταστάθηκε από το άρθρο 18 της ΔΣΔΠ «Τα Συμβαλλόμενα Κράτη καταβάλλουν κάθε δυνατή προσπάθεια για την εξασφάλιση της αναγνώρισης της αρχής, σύμφωνα με την οποία και οι δύο γονείς είναι από κοινού υπεύθυνοι για την ανατροφή του παιδιού και την ανάπτυξή του. Η ευθύνη για την ανατροφή του παιδιού και για την ανάπτυξή του ανήκει κατά κύριο λόγο στους γονείς, ή κατά περίπτωση, στους νόμιμους εκπροσώπους του. Το συμφέρον του παιδιού πρέπει να αποτελεί τη βασική τους μέριμνα.»

     Το 2008 κατατέθηκε νομοσχεδίο για τις αλλαγές στο Οικογενειακό Δίκαιοστο οποίο  συμπεριλαμβανόταν ειδική διάταξη για την κοινή επιμέλεια. Η διάταξη αυτή αποσύρθηκε μετά από σφοδρή αντίδραση στην οποία πρωτοστάτησε η Αλίκη Γιωτοπούλου–Μαραγκοπούλου. Σύμφωνα με δημοσιεύματα του τύπου της εποχής εκείνης, το κύριο επιχείρημα εναντίον της κοινής επιμέλειας ήταν ότι η επίμαχη διάταξη εξασθενεί την προτεραιότητα της μητέρας στην ανατροφή του ανηλίκου,  ρύθμιση που δεν συμβαδίζει με τις ελληνικές συνήθειες. Το επιχείρημα αυτό ερχόταν ευθέως σε αντίθεση με τους σκοπούς του Ιδρύματος Μαραγκοπούλου (του οποίου ήταν πρόεδρος) αφού όπως ρητά αναφέρεται στο διαδικτυακότου τόπο «Ήδη εδώ και χρόνια καταβάλλεται προσπάθεια διάδοσης της θεμελιώδους – κατά τη γνώμη μας – αρχής ότι κάθε πολιτική που αφορά την αντιμετώπιση και ρύθμιση κάποιου κοινωνικού προβλήματος πρέπει να στηρίζεται στις αρχές και τους κανόνες των διεθνώς αναγνωρισμένων Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Αντίθετα, όταν συγκρούεται κάθε κοινωνική πολιτική ευθέως με αυτά ή στηρίζει εθνικές παραδόσεις και πρακτικές που υπονομεύουν τα Δικαιώματα του Ανθρώπου – τα οποία είναι παγκόσμια, αδιαίρετα και αλληλοεξαρτώμενα – είναι προορισμένη να αποτύχει. Προκαλεί, δε, ρήγματα στη σημαντικότερη και ευγενέστερη κατάκτηση της ανθρωπότητας, που είναι το ενιαίο και παγκόσμιο οικοδόμημα των Αρχών και Κανόνων Δικαιωμάτων του Ανθρώπου».

     Το ίδιο επιχείρημα περί ελληνικού εθίμου ακούγεται από τα χείλη πολλών Ελλήνων δικαστών και νομικών. Όμως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στο προοίμιο της αναφέρει:«Επιβεβαιούσαι την βαθείαν αυτών προσήλωσιν εις τα θεμελιώδεις ταύτας ελευθερίας αίτινες αποτελούσι αυτό τούτο το βάθρον της δικαιοσύνης και της ειρήνης εν τω κόσμω και των οποίων η διατήρησις στηρίζεται ουσιαστικώς επί πολιτικού καθεστώτος αληθώς δημοκρατικού αφ’ ενός και αφ’ ετέρου, επί κοινής αντιλήψεως και κοινού σεβασμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου τα οποία διεκδικούν».

     Στη σύγχρονη εποχή οι περισσότερες μητέρες εργάζονται, ενώ οι πατέρες δεν απουσιάζουν στον πόλεμο. Οι πατέρες συμμετέχουν ενεργά στις ιδιαίτερες περιποιήσεις και τη φροντίδα που χρειάζονται τα βρέφη και τα μικρά παιδιά. Τα βρέφη και τα μικρά παιδιά συχνά φροντίζονται από μία babysitterή σε ένα βρεφονηπιακό σταθμό. Τη δεκαετία του 1950 οι συνθήκες ήταν εντελώς διαφορετικές επομένως δεν μπορεί κανείς να βασιστεί στις παρατηρήσεις των επιστημόνων τις εποχής εκείνης. Στη σύγχρονη εποχή πληθώρα μελετών και συστηματικών ανασκοπήσεων έχει αποδείξει τόσο τις αρνητικές συνέπειες της απουσίας του πατέρα από την ανατροφή του παιδιού του, όσο και τις ευεργετικές συνέπειες της συνεπιμέλειας.

     Ο Γαλιλαίος θεωρείται ο πατέρας της σύγχρονης επιστήμης επειδή καθιέρωσε το evidence based. Η σύγχρονη επιστήμη είναι evidence based. Στη σύγχρονη επιστήμη δεν υπάρχουν αυθεντίες οι οποίες να μπορούν να εκφέρουν γνώμη χωρίς να βασίζουν τη γνώμη τους αυτή σε αποδείξεις. Η Νομική σαν επιστήμη βρίσκεται ακόμα στην προ Γαλιλαίου εποχή. Ο Γαλιλαίος καταδικάστηκε από το Νομικό σύστημα της εποχής του επειδή τόλμησε να αποδείξει ότι η γη περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο. Έτσι και σήμερα οι νομικοί προβάλουν με ένα δογματικό και αναπόδεικτο τρόπο τα επιχειρήματα τους χωρίς να προσκομίζουν την παραμικρή απόδειξη γι’ αυτά, ενώ ο τρόπος που αναπτύσσουν τα επιχειρήματα τους αν γινόταν σε ένα επιστημονικό φόρουμ θα αντιμετωπιζόταν ως αντιεπιστημονικός – απαράδεκτος. Οι νομικοί δεν μπορούν να κατανοήσουν τους όρους συναισθηματική – ψυχολογική κακοποίηση. Χρησιμοποιούν τα ισχυρά ρητορικά σχήματα συνεκδοχή και μετωνυμία που χρησιμοποιούνταιστα στερεότυπά και τις προκαταλήψεις. Η συνεκδοχή είναι η γενίκευση που οδηγεί στην υπεραπλούστευση και στην ισοπεδωτική μεταχείριση από τη δικαιοσύνη. Αφαιρούν την επιμέλεια από τον πατέρα μετονομάζοντας την πράξη τους ως ανάθεση της επιμέλειας στη μητέρα. Τη μητρική εξουσία της μητέρας τη μετονομάζουν ως συμφέρον του παιδιού (η μητέρα αντλεί την παντοδυναμία της από τη νομολογία). Στο γονιό από τον οποίο αφαιρούν την επιμέλεια (κατά κανόνα από τον πατέρα) παραχωρούν εντελώς προσχηματικά μία επικοινωνία της οποίας η τήρηση επαφίεται στην καλή θέληση του άλλου γονιού (κατά κανόνα της μητέρας). Οι δικαστές αντιμετωπίζουν την επικοινωνία ως δικαίωμα του άλλου γονιού και όχι ως δικαίωμα του ίδιου του παιδιού. Αντί για να τιμωρήσουν το γονιό που έχει την επιμέλεια όταν αποξενώνει το παιδί από τον άλλο γονιό τον επιβραβεύουν. Μετονομάζουν σε ισχυρό ψυχικό δεσμό τη νοσηρή σχέση του παιδιού με το γονέα που έχει την επιμέλεια και οχυρώνονται πίσω από τη γνώμη του αποξενωμένου παιδιού για να αιτιολογήσουν τις προκατειλημμένες αποφάσεις τους. Έτσι τελικά τιμωρείται ο αποξενωμένος γονέας παρόλο που δεν ευθύνεται αυτός για την αποξένωση. Η σύγκρουση είναι ένα από τα επιχειρήματα των νομικών εναντίον της συνεπιμέλειας. Έτσι όμως ο γονέας που έχει την επιμέλεια ενθαρρύνεται να προκαλεί συγκρούσεις αφού αυτές λειτουργούν ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία για το επιχείρημα των νομικών και τελικά επιβραβεύουν το γονέα αυτόν. Στις επιστημονικές μελέτες η μεροληψία – προκατάληψη (Bias) λαμβάνεται υπόψη για τη διόρθωση των όποιων συμπερασμάτων. Στη νομική σκέψη η μεροληψία είναι κάτι άγνωστο. Στη νομική σκέψη ο ήλιος περιστρέφεται γύρω από τη γη. Οι δικαστές λειτουργούν τόσο δογματικά που συχνά η απόφαση των ασφαλιστικών η οποία βασίζεται σε ατελή απόδειξη (πιθανολόγηση) αυτών που υποστηρίζει η μητέρα, προδικάζει και το αποτέλεσμα της κύριας δίκης (νομικά απαράδεκτο).

      Στη σύγχρονη Ελλάδα εφαρμόζεται η Διακήρυξη του 1959 και όχι η Σύμβαση του 1989 η οποία από το 1992 αποτελεί Νόμο του κράτους με αυξημένη ισχύ που της δίνει το άρθρο 25 του Συντάγματος των Ελλήνων. Να σημειώσω επίσης ότι οι Διεθνείς Συμβάσεις είναι δεσμευτικές για τη χώρα που τις υπογράφει, ενώ οι Διακηρύξεις  δεν είναι δεσμευτικές. Η Νομολογία για το ελληνικό δικαιϊκό σύστημα δεν αποτελεί άμεση πηγή δικαίου, ενώ είναι συζητήσιμο κατά πόσο αποτελεί έμμεση πηγή δικαίου. Σύμφωνα με το άρθρο 26 του Συντάγματος των Ελλήνωνη νομοθετική λειτουργία ασκείται από τη Bουλή και τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας (δηλαδή ο δικαστής δεν έχει δικαίωμα να νομοθετεί). Επίσης η Σύμβαση της Βιέννης περί του Δικαίου των Συνθηκών (Νομοθετικό Διάταγμα 402 της 2/23 Μαΐου 1974) στο άρθρο 27 δεν επιτρέπει τέτοια επιχειρηματολογία: «Το συμβαλλόμενον εν τη συνθήκη μέρος δεν δύναται να επικαλεσθή τας διατάξεις του εσωτερικού του δικαίου ως δικαιολογίαν διά την μη υπ’ αυτού τήρησιν της συνθήκης. Η διάταξις αύτη δεν θίγει το άρθρον 46».

     Οι νομικοί δεν μπορούν να κατανοήσουν το πρόβλημα γιατί λειτουργούν δογματικά- αντιεπιστημονικά. Επιπλέον καταπατούν θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, επιτρέπουν την κατάχρηση δικαιώματος και παραβιάζουν δικανικούς κανόνες. Η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού είναι η μοναδική συνθήκη ανθρωπίνων δικαιωμάτων που έχει λάβει τόσο ευρεία επικύρωση. Σε συνάρτηση με τα προαιρετικά της πρωτόκολλα περιέχει εκτενές σύνολο νομικά δεσμευτικών διεθνών κανόνων για την προαγωγή και την προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών. Το άρθρο 28 του Συντάγματος των Ελλήνων : «Oι γενικά παραδεγμένοι κανόνες του διεθνούς δικαίου, καθώς και οι διεθνείς συμβάσεις, από την επικύρωσή τους με νόμο και τη θέση τους σε ισχύ σύμφωνα με τους όρους καθεμιάς, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του εσωτερικού ελληνικού δικαίου και υπερισχύουν από κάθε άλλη αντίθετη διάταξη νόμου». Επομένως αν η Ελληνική Βουλή ψηφίσει κάτι που παραβιάζει τη σύμβαση αυτή επιβάλλεται από το Σύνταγμα να μην εφαρμόζεται από τους δικαστές. Στο εγχειρίδιο για την ερμηνεία της ΔΣΔΠ της UNISEF υπενθυμίζεται  διαρκώς ότι  «Η σύμβαση είναι αδιαίρετη και τα άρθρα της είναι αλληλένδετα».Επομένως δεν δικαιούται ο δικαστής να ερμηνεύει το συμφέρον του παιδιού με αποσπασματικό τρόπο.

     Συμπερασματικά οι νομικοί δεν μπορούν να λύσουν το πρόβλημα γιατί είναι οι ίδιοι το πρόβλημα. Πολλοί νομικοί υποστηρίζουν ότι η Ελληνική κοινωνία δεν είναι έτοιμη για τη συνεπιμέλεια (κατά την ταπεινή μου άποψη αυτοί που δεν είναι έτοιμοι είναι οι νομικοί και οι δικαστές). Ακόμα και αν δεχθούμε ότι η κοινωνία δεν είναι έτοιμη, ο νομοθέτης πρέπει να προηγείται της εποχής του. Και εν πάσει περιπτώσει ο σεβασμός των δικαιωμάτων του παιδιού πρέπει να επιβληθεί στην κοινωνία μας και μέσα από αυτή τη διαδικασία να ωριμάσει και η κοινωνία. Η επίλυση του προβλήματος δεν  μπορεί να γίνει από μία νομοπαρασκευαστική που αποτελείται αποκλειστικά και μόνον από νομικούς. Υπάρχει ο κίνδυνος να νομοθετηθεί η αποκλειστική επιμέλεια η οποία θα βαπτιστεί συνεπιμέλεια. Όμως οποιαδήποτε λύση δεν εξασφαλίζει την ανατροφή του παιδιού εξίσου και από τους δύο γονείς του δεν είναι συνεπιμέλεια. Η επίλυση του προβλήματος μπορεί να προέλθει αποκλειστικά και μόνο ως αποτέλεσμα πολιτικής βούλησης.

Κώστας Λαδάκης, ιατρός