ΝΤΙΚΙΑΔΗΣ ΗΛΙΑΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο προσδιορισμός του θέματος της μελέτης, τα διαζύγια στην Ελλάδα, έχει άμεση σχέση με τον αντίκτυπο τους στα επίπεδα της ελληνικής κοινωνίας, της οικογένειας και των ατόμων. Ο θεσμός της οικογένειας είναι ο κύριος παράγοντας που συντελεί στην κοινωνικοποίηση των ατόμων , ο πυρήνας της κοινωνίας. Είναι ο ενδιάμεσος κρίκος των ατόμων με την κοινωνία. Αποτελεί το βασικότερο στοιχείο οργάνωσης της συλλογικής και της ατομικής ζωής. Η οικογένεια ανάλογα με τις αξίες και τις κοινωνικές συνθήκες αποτελεί τη γέφυρα που συνδέει τα άτομα με την συλλογικότητα.(1) Ο ρόλος της έχει διττό χαρακτήρα, μία ¨ιδιομορφία¨ ( E.Durkheim, textes III, Paris Minuit,1975 ), είναι συγχρόνως δημόσιος και ιδιωτικός . Με αυτό τον όρο ο γάμος αποτελεί ιδιωτική και δημόσια πράξη. Είναι ιδιωτική γιατί ενώνει δύο πρόσωπα με αμοιβαία υπόσχεση ο ένας προς τον άλλον αλλά και δημόσια γιατί δίνουν όρκο για την αλήθεια αυτής της υπόσχεσης ενώπιον της κοινωνίας. Από την άλλη και το διαζύγιο το οποίο είναι η λύση του γάμου και η κύρια αιτία τερματισμού της κοινής ζωής των συζύγων είναι μία πράξη που επίσης περιλαμβάνεται στην ιδιωτική και δημόσια σφαίρα. Επομένως ο αντίκτυπος των διαζυγίων είναι πολύ σημαντικός στην κοινωνία και στη συνοχή της, στην οικογένεια με την ευρύτερη έννοια και στα άτομα σε προσωπικό επίπεδο.
Οι μεταβολές των οικογενειακών δομών έχουν αναλυθεί τόσο σε κοινωνικό όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο καθώς επίσης και οι σχέσεις αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης των μελών μεταξύ τους και με τους κοινωνικούς θεσμούς. Στα πλαίσια αυτών των αλλαγών, περιλαμβάνονται και οι επιδράσεις των διαζυγίων στη κοινωνία ,στην οικογένεια και σε ατομικό επίπεδο. Στόχος αυτής της εργασίας είναι η προσπάθεια να αποτυπώσει τον αντίκτυπο των επιδράσεων βάσει της παρεχόμενης βιβλιογραφίας που προκύπτει από έρευνες , επιστημονικών άρθρων και στατιστικών μελετών. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στον αντίκτυπο των διαζυγίων στα παιδιά και στο πώς επηρεάζονται από τα πρώτα στάδια της κοινωνικοποίησης τους μέχρι την εφηβεία και την ενηλικίωση τους. Η παρούσα εργασία περιλαμβάνει μια περιληπτική εξέταση της διαχρονικής εξέλιξης του φαινομένου των διαζυγίων, το νομικό πλαίσιο που ορίζει και ρυθμίζει τα καθήκοντα, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των ατόμων που περιλαμβάνονται στο υπάρχον οικογενειακό δίκαιο. Επισημαίνονται οι λόγοι που οδηγούν τα άτομα στο να αθετήσουν τις αμοιβαίες υποσχέσεις γάμου η συμβίωσης. Το γιατί και πως αυτοί οι λόγοι σε συνδυασμό με τις μεταβαλλόμενες κοινωνικές συνθήκες, συμβάλλουν στην αλματώδη αύξηση των διαζυγίων που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια.
ΣΥΝΔΟΜΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΔΙΑΖΥΓΙΩΝ , ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
Ως συλλογική κοινωνική η μεμονωμένη ομάδα η οικογένεια είναι ο πλέον χαρακτηριστικά κοινωνικός θεσμός που είναι απόλυτα συνυφασμένος με τις αλλαγές τους μετασχηματισμούς και τις εξελίξεις της κοινωνίας. Στα πλαίσια αυτών των αλλαγών και των εξελίξεων, παρατηρείται από ερευνητικές μελέτες στατιστική αύξηση του φαινομένου των διαζυγίων σε όλες τις δυτικές κοινωνίες, ιδιαίτερα από το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα και έπειτα. Στις χώρες της Δύσης για πολλούς αιώνες ο γάμος θεωρούνταν ουσιαστικά αδιάλυτος και η χορήγηση διαζυγίου ήταν σπάνια και δίνονταν σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Οι λίγες δικαστικές αποφάσεις για τη λύση του γάμου που εκδίδονταν μέχρι τη δεκαετία του 1960 ήταν για λόγους αντιδικίας κυρίως όταν ο ένας σύζυγος κατηγορούσε τον άλλον για σκληρή μεταχείριση, βαναυσότητα, εγκατάλειψη η μοιχεία. Οι πρώτοι νόμοι συναινετικών ¨ανυπαίτιων¨ διαζυγίων που εισάχθηκαν στις χώρες αυτές ήταν στα μέσα της δεκαετίας του 1960 και έπειτα.(2) Οι λεπτομέρειες των νόμων αυτών ποικίλλουν από χώρα σε χώρα. Οι έρευνες κατέγραψαν σταθερή αύξηση των διαζυγίων των επόμενα έτη με ρυθμό 9% το χρόνο γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα τον διπλασιασμό των διαζυγίων μέσα σε μία δεκαετία. Παρά την σταθεροποίηση που εμφανίστηκε στη δεκαετία του 70 και του 80, η τάση είναι έντονα αυξητική και σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Εurostat των τελευταίων ετών, ο αριθμός των διαζυγίων κατά μέσο όρο φτάνει και πολλές φορές ξεπερνάει το ποσοστό του 50% επί των τελούμενων γάμων στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης. (3)
Ανάλογη με μικρή καθυστέρηση σε σχέση με χώρες της δυτικής Ευρώπης είναι και αύξηση των διαζυγίων στην Ελλάδα γεγονός που επηρέασε σημαντικά τις κοινωνικές οικογενειακές συνθήκες και στους κοινωνικούς ρόλους των μελών τους. Σε αντίθεση με άλλα κοινωνικά φαινόμενα η σύσταση και η διάλυση των έγγαμων βεβαιώσεων στη χώρα μας ελάχιστα έχει διερευνηθεί από τους Έλληνες δημογράφους.(4). Αν και ο συνολικός αριθμός των γάμων είναι γνωστός ήδη από το 1949 αντίθετα τα δεδομένα που αναφέρονται στη λύση του δημοσιεύονται μόνο μετά το 1962 με ανοδική τάση μετά τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Η νέα ριζική θεσμική αλλαγή του 1983 όπου επιφέρει απλοποίηση των διαδικασιών, διαπιστώνεται αλματώδη αύξηση των διαζυγίων. Σ αυτή την αύξηση συμβάλλει και η ¨αυτόματη¨ λύση των συσσωρευμένων λειτουργικά νεκρών έγγαμων συμβιώσεων που ήταν δύσκολο να λυθούν στο προϋπάρχον Θεσμικό Πλαίσιο.(5) Η παράλληλη μείωση των γάμων, η αύξηση των συμβιώσεων εκτός γάμου , η μείωση των γεννήσεων, η αύξηση των μοναχικών ατόμων κά, δεν άφησαν ανεπηρέαστη την ελληνική κοινωνία. Στη διάρκεια της κρίσης στην Ελλάδα οι οικονομοκοινωνικες συνθήκες ενίσχυσαν την αυξητική τάση των διαζυγίων των οποίων ο αριθμός εκτινάχθηκε ξεπερνώντας κάθε προηγούμενο, προσεγγίζοντας το 30-32% των τελούμενων γάμων. Στη τελευταία μέτρηση που έκανε η Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία για το έτος 2017 έδειξε αύξηση της τάξης του 74,2%, εκδόθηκαν 19.120 διαζύγια σε σχέση με τα 11.013 που εκδόθηκαν το 2016. Αν και η αποχή των δικηγόρων στο πρώτο εξάμηνο του 2016 είχε συμβάλλει στη μείωση των δικαστικών αποφάσεων, παρόλα αυτά ο μέσος όρος παραμένει συγκριτικά πολύ υψηλός. (6)
ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΟ
Το νομικό καθεστώς που διέπει τη διάλυση των γάμων παρέμεινε αναλλοίωτο στην Ελλάδα για 150 περίπου χρόνια.(Κοτζαμανης 1997) Πολύ λίγες αλλαγές των διατάξεων έχουνε υπάρξει στον τομέα αυτό από την ίδρυσή του νεοελληνικού κράτους και την εισαγωγή της πολιτικής δικονομίας του Μάουερ, ως το 1983. Ο νομοθέτης αποκλείει το συναινετικό διαζύγιο προσδίδοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στην υπαιτιότητα και στις συνέπειές της, αντιμετωπίζοντας τη λύση της έγγαμης συμβίωσης ως κύρωση παρά ως διαπίστωση της ασυμβατότητας συμβίωσης των δύο μερών. Μία από αυτές τις ελάχιστες αλλαγές είναι η ψήφιση του νόμου 2228/1920 στον οποίον περιλαμβάνονται ισχύουσες διατάξεις και ορίζει ρητά ότι το διαζύγιο χορηγείται μόνο με δικαστική απόφαση. Καθορίζει εννέα λόγους διαζυγίου, πέντε υπαίτιους (έναν γενικό: ισχυρό κλονισμό , και τέσσερις ειδικούς: μοιχεία, διγαμία, επιβουλή της ζωής ,κακόβουλη εγκατάλειψη για διετία) και τέσσερις ανυπαίτιους (φρενοβλάβεια, αφάνεια, λέπρα και ανικανότητα για συνουσία).(7) Παρά τις αποτυχημένες προσπάθειες αναμόρφωσης που ακολούθησαν , ορόσημο στην αναμόρφωση του οικογενειακού δίκαιου ήταν η δεκαετία του 1980. Η νομοθετική μεταρρύθμιση επικεντρώθηκε σε τρεις πυλώνες: Πρώτον ο ν. 1250/1982 καθιέρωσε τον πολιτικό γάμο ως εναλλακτικήεπιλογή με το θρησκευτικό και δεύτερον ο ν.1272/1982 αποποινικοποίησε την μοιχεία,καταργώντας το άρθ. 357 Π.Κ. Τρίτον ο ν. 1329/1983, το νέο οικογενειακό δίκαιο πουοργάνωσε τις οικογενειακές σχέσεις με βάση την ισότητα των δύο φύλων όπως επέτασσεκαι το αρθ.4 του Συντάγματος του 1974.(8) Οι οικογενειακές σχέσεις ρυθμίστηκαν με βάση την ισότητα μεταξύ των συζύγων, αφήνοντας ο νομοθέτης σε μεγάλο βαθμό στην ελεύθερη βούληση τους να καθορίσουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις της έγγαμης ζωής αλλά και της λύσης της. Πλέον οι δύο σύζυγοι ανεξάρτητα από τους λόγους της υπαιτιότητας ή των διαφορών που οδηγούν στη λύση του γάμου τους αν συμφωνήσουν από κοινού και ρυθμίσουν τα ζητήματα επιμέλειας, διατροφής και επικοινωνίας των παιδιών εφόσον υπάρχουν, προσφεύγουν από κοινού στον δικαστή που επικυρώνει τη συμφωνία τους. Σε περίπτωση που δεν μπορούν να καταλήξουν σε συμφωνία είναι υποχρεωμένοι να αποδείξουν ισχυρό κλονισμό η να περάσει ικανό χρονικό διάστημα όπως ορίζει ο νόμος ώστε να προκαλέσουν τη λύση του γάμου τους με δικαστική απόφαση. Στη σχέση των γονέων με τα τέκνα και των δύο γονέων αντικαθίσταται η πατρική εξουσία και η μητρική υποχρέωση φροντίδας με την από κοινού γονική μέριμνα η οποία περιλαμβάνει και την προστασία των περιουσιακών συμφερόντων του, με όριο το σεβασμό της προσωπικότητας και της αξιοπρέπειας του παιδιού. Στην περίπτωση συναινετικού διαζυγίου οι συμβαλλόμενοι τυπικά συμφωνούν στο ποιος από τους δύο γονείς θα ασκεί την επιμέλεια και το ποσό της διατροφής που θα συμμετάσχει η άλλη πλευρά καθώς και την επικοινωνία σε τακτικά χρονικά διαστήματα. Σε περίπτωση αντιδικίας ο δικαστής αναθέτει τη γονική μέριμνα σύμφωνα με το παραπάνω πλαίσιο ανάλογα το φύλο και την ηλικία του παιδιού στη μητρική η πατρική διαθεσιμότητα.(9) Παράλληλα θεσπίστηκε ένα νομικό πλαίσιο με συγκεκριμένα δικαιώματα και υποχρεώσεις ενισχύοντας περισσότερο ή λιγότερο τον πιο αδύναμο σύζυγο μετά το διαζύγιο. Το οικογενειακό δίκαιο αναγνωρίζοντας την ελεύθερη βούληση επιχείρησε να στηριχθεί στην ισότητα των φύλων από τη μια , να έχει προστατευτικό σκοπό και να προστατεύει τα πιο αδύναμα μέρη και τα παιδιά από την άλλη. Εν γένει ο στόχος ήταν να εξισορροπεί τα συμφέροντα της ιδιωτικής αυτονομίας με αυτό της κοινωνικής δικαιοσύνης.(10) Μία σειρά αλλαγών που παρατηρήθηκαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 90 με βάση τη νεοφιλελεύθερη ρητορική και την απελευθέρωση της αγοράς, κυρίως στις Βόρειες και δυτικές χώρες της Ευρώπης , άλλαξαν τα δεδομένα δίνοντας έμφαση στην έκφραση της προσωπικής αυτονομίας στα πλαίσια των οικογενειακών σχέσεων. Παράλληλα στο φάσμα των ανθρώπινων σχέσεων συντροφικότητας και γονεϊκότητας , όλο και περισσότερες κοινωνικές ομάδες διεκδικούν την αυτονομία τους και το δικαίωμα να εκφράσουν την προσωπικότητά τους σε ένα ευρύτερο πεδίο επιλογών.(11) Σημαντικές μεταβολές οι οποίες επηρέασαν τη διάρκεια και την ποιότητα του έγγαμου βίου στη χώρα µας αρχές του 21 ου αιώνα είναι οι τροποποιήσεις και προσαρμογές στο οικογενειακό δίκαιο όπως η άμεση λύση του γάμου µε τη δυνατότητα έκδοσης συναινετικού διαζυγίου και το σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης σύμφωνα με το Νόμο 4356/2015. Δεν αποτελεί αιτία σύγκρουσης των δύο συζύγων η ίδια η λύση του γάμου εφόσον σύμφωνα με την Εθνική στατιστική υπηρεσία το 70% διαζυγίων είναι συναινετικά. Η συζυγική σύγκρουση εκδηλώνεται αργότερα όταν παρά τον ουδέτερο όρο της ισότητας , η επιμέλεια κατά συντριπτική πλειοψηφία ανατίθεται στη μητέρα και ο επαναπροσδιορισμός του ρόλου του πατέρα που επιζητά και διεκδικεί να επικοινωνεί και να συμμετάσχει ενεργά στην ανατροφή των παιδιών του .(12) Η εξ ορισμού έμφυλη ανάθεση της επιμέλειας στη μητέρα χωρίς να εξετάζονται επιπλέον παράμετροι καθιστά το τεκνό ως ¨δόρυ και ασπίδα¨, είναι άνισο και άκρος δυσλειτουργικό καταλήγοντας σε έντονες συγκρούσεις που πλήττουν καίρια το συμφέρον του ίδιου του παιδιού.(13) Σήμερα όπως έχει διαμορφωθεί η κατάσταση, αποτελεί επιτακτική ανάγκη ο εκσυγχρονισμός του νομικού πλαισίου που τέθηκε προς διαβούλευση καιψήφιση, (Απρίλιος- Μάιος 20021) σε νομοθέτημα που ενισχύει την εξισορρόπηση της γονεϊκότητας όπου οι δύο γονείς θα έχουν ίσες ευκαιρίες και ίσο χρόνο στην ανατροφή των παιδιών τους είτε είναι εντός ή εκτός γάμου είτε σε σύμφωνο συμβίωσης η άλλη προεπιλεγμένη ρύθμιση.(14) Αυτές οι ραγδαίες εξελίξεις συγκροτούν έναν κοινωνικό χείμαρρο όπου, εάν το οικογενειακό δίκαιο παραμείνει υποταγμένο σε μία παρωχημένη λογική θα είναι αδύνατο να το ανακόψει και οι νομικοί κανόνες θα είναι αποξενωμένοι από το κοινωνικό γίγνεσθαι. Οι έννοιες του δικαίου πρέπει να έχουν συνοχή και να συμβαδίζουν με τη σύγχρονη πραγματικότητα ούτως ώστε να μπορεί να εξισορροπεί τα αντικρουόμενα συμφέροντα σε ικανοποιητικό βαθμό λαμβάνοντας και σταθμίζοντας υπόψη του την αρχή της ισότητας σε όλες τις παραμέτρους των εμπλεκομένων πλευρών, με πρώτο μέλημα την προστασία των παιδιών από κάθε είδους επιβουλή.
ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΚΑΙ ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΩΝ ΔΙΑΖΥΓΙΩΝ
Η αλλαγή κοινωνικών προτύπων απέναντι στο γάμο ως απόρροια των κοινωνικών μεταβολών σύμφωνα με τον Giddens συνέβαλε στην αύξηση του φαινομένου των διαζυγίων. Το γεγονός ότι το ¨ξεζευγαρωμα¨ δεν αποτελεί πλέον στίγμα και είναι αποτέλεσμα αυτών των μεταβολών, προσδίδοντας έμφαση στην αυξητική τάση αξιολόγησης του γάμου με βάση την προσωπική ικανοποίηση και ανταμοιβή.(15) Η διαγενεακη μετατόπιση επιδρά στην αλλαγή των αντιλήψεων και η αμφιθυμία απέναντι στο γάμο σε συνδυασμό με την οικονομική ανεξαρτησία ωθεί όλο και περισσότερο τις νεαρές γυναίκες στο να θέλουν να απολαμβάνουν πιο γεμάτη και ελεύθερη ζωή σε σχέση με αυτή των μητέρων τους. Μία έρευνα που διεξήγαγαν η Χελεν Ουίλκινσον και ο Τζεφ Μαλγκαν στις Ευρωπαϊκές χώρες σε νεαρούς άντρες και γυναίκες ηλικίας 16 έως 34 ετών, διαπίστωσαν ότι σημαντικές εξελίξεις διαμόρφωσαν την αντίληψη που κυριαρχεί στις γυναίκες ¨επιθυμίααυτονομίας και αυτό ολοκλήρωσης μέσα από την εργασία και μέσα από τηνοικογένεια¨.(Wilkinson and Mulgan 1995) Με βάση την ελευθερία που δεν υπήρχε στις προηγούμενες γενιές , το κάθε άτομο μπορεί πλέον να καθορίζει τη ζωή του όπως του αρέσει με το δικό του τρόπο, γεγονός που συνέτεινε ώστε ο γάμος να χάσει τη γοητεία του. Η ελληνική οικογένεια με ορισμένες ιδιαιτερότητες και κάποια καθυστέρηση, κατά κανόνα ακολουθεί τις Ευρωπαϊκές τάσεις και πρότυπα όπως τις μεταβολές στο ρόλου των δυο φύλων , την αλλαγή στάσης απέναντι στη συμβίωση με ή χωρίς γάμο , της συντροφικότητας, την αμφισβήτηση της μορφής της παραδοσιακής οικογένειας, και συνθέτει μια νέα κοινωνική δυναμική.(16) Στα οικογενειακά πλαίσια οι σχέσεις αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης μεταξύ των μελών λειτουργούν και σε ψυχολογικό επίπεδο όπου αναπτύσσονται δραστηριότητες και συναισθήματα όπως χαρά λύπη ενθουσιασμός απογοήτευση αισιοδοξία αίσθημα ματαίωσης και διάφορα άλλα που επιδρούν αρνητικά ή θετικά στα μέλη της οικογένειας. Η μη ικανοποιητική ανταπόκριση αυτών των προσωπικών συναισθηματικών αναγκών όπως το αίσθημα ασφάλειας ,η αποδοχή της σταθερότητας, της εμπιστοσύνης και άλλων, οδηγεί σε ¨ισχυρός κλονισμό¨ του έγγαμου βίου. Συνέπεια αυτώ ν είναι η συναισθηματική απομάκρυνση, απόρριψη, δυσαρέσκεια και απογοήτευση. Η έλλειψη επικοινωνίας οι συνεχείς διαφωνίες και συγκρούσεις που αναδύονται, οδηγούν τους συζύγους στο διαζύγιο.(17) Η ρουτίνα και η αδιαφορία στο να μην αφουγκράζονται τις σκέψεις και τα συναισθήματα αλλήλων τους οδηγεί σε αρνητικά συναισθήματα και συγκρούσεις. Οι αλληλοσυγκρουόμενες προσωπικές προτιμήσεις, τα ανύπαρκτα κοινά ενδιαφέροντα και επίσης σκοποί συνιστούν την επονομαζόμενη ¨ασυμφωνία χαρακτήρων¨, με συνέπεια τη ρήξη και το χωρισμό. Αξίζει να τονιστεί ότι η σωματική και συναισθηματική κακοποίηση η κατανάλωση ναρκωτικών η αλκοόλ η χαρτοπαιξία οδηγούν συχνά σε εκδηλώσεις επιθετικής συμπεριφοράς με αποτέλεσμα τη βίαιη λύση του έγγαμου βίου. Άλλοι παράγοντες είναι η έλλειψη εμπιστοσύνης η έλλειψη σεβασμού, η ανταγωνιστική συμπεριφορά η ανασφάλεια η απουσία στήριξης και κατανόησης ακόμα οι θρησκευτικές και οι πολιτισμικές διαφορές οδηγούν σε επαναλαμβανόμενες συγκρούσεις και σε διαζύγια. Επιπλέον η μονοτονία και η προβλεψιμότητα της συμπεριφοράς του κάθε συζύγου μπορεί να οδηγήσει σε απιστία που έχει σαν αποτέλεσμα την αναστάτωση, την ύπαρξη εντάσεων και το διαζύγιο. Ο πλουραλισμός των επιλογών , η δημιουργία οικογένειας σε μικρές ηλικίες , η έλλειψη αυτογνωσίας και αυτοπεποίθησης αυξάνουν τις πιθανότητες χωρισμού σε σχέση με μεγαλύτερες ηλικίες.(18) Επιπρόσθετα η ελληνική οικονομική κρίση και τα σταδιακά οικονομικά προβλήματα, διαμόρφωσαν πιο ευάλωτες τις οικογενειακές σχέσεις με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζεται ανοικτά το ενδεχόμενο διάλυσης .«Η οικονομική πίεση και το στρες μετατρέπονται σεενδοοικογενειακή βία, και ψυχολογική και σωματική. Την ίδια ώρα, η οικογένεια παραμένειη υπερασπιστική ασπίδα και αυτή είναι η αντίφαση» τονίζει η κ. Μαράτου-Αλιπράντη.(19) Όποιοι και αν είναι οι λόγοι και τα αίτια για την αυξητική τάση των διαζυγίων, γενική παραδοχή είναι ότι συνδέονται με τις ταχύτατες κοινωνικές εξελίξεις οι οποίες μεταβάλλουν αντιλήψεις και αξίες όπου ενισχύουν την ατομικότητα έναντι της συλλογικότητας. Με γνώμονα τις ατομικές αξίες την αυτονομία , την κάλυψη των προσωπικών στόχων μέσω πολλών δυνατοτήτων έναντι της λύσης των οικογενειακών προβλημάτων η επιλογή του διαζυγίου φαντάζει δελεαστική και μονόδρομος στις πλείονες φορές..
Ο ΑΝΤΙΚΤΥΠΟΣ ΤΩΝ ΔΙΑΖΥΓΙΩΝ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΤΙΥΣ ΕΦΗΒΟΥΣ
Η επίδραση τα διαζυγίων στα παιδιά σχετίζεται με πολυποίκιλους παράγοντες και ενδεχόμενη πολυπλοκότητα που δεν μπορούν να εκτιμηθούν εύκολα. Στην Ελλάδα κυρίως οι έρευνες στο τομέα αυτό είναι ελλείπεις και περιστρέφονται κυρίως γύρω από τη ψυχολογική υποστήριξη. Σημαντική είναι η ανάλυση του Χατζηβασίλη στις ψυχικές επιπτώσεις στα παιδιά των διαζευγμένων, η οποία περιλαμβάνεται στο τόμο 104, 2001 της επιθεώρησης κοινωνικών ερευνών. (20) Στοιχεία της ανάλυσης προέρχονται από διεθνείς έρευνες οι οποίες αντικατοπτρίζουν σε μεγάλο βαθμό την Ελληνική πραγματικότητα. Οι έρευνες έχουν δείξει όσο μικρότερο είναι το παιδί και μικρό είναι το χρονικό διάστημα που ακολουθεί το διαζύγιο ο αντίκτυπος στις ψυχολογικές αντιδράσεις των παιδιών είναι έντονος. Καθοριστικοί παράγοντες στις ψυχολογικές επιπτώσεις των παιδιών μετά από ένα διαζύγιο είναι η ηλικία πού βρίσκεται το παιδί, αν έχει μεγαλύτερα ή μικρότερα αδέλφια στενούς συγγενείς που το υποστηρίζουν και η ευρύτερη αντίδραση του κοινωνικού περιβάλλοντος. Γενικά αντιδράσεις των παιδιών κατά το διαζύγιο είναι η άρνηση η ενοχή για το χωρισμό των γονιών τους, ο φόβος της εγκατάλειψης, ιδιαίτερα αν οι συγκρούσεις λαμβάνουν χώρα μπροστά τους. Εμφανίζουν ανωριμότητα (μωρουδίστικος τόνος φωνής) , ωριμότητα (ντάντεμα αδύνατου γονιού), προσπάθεια συμφιλίωσης ή συμμαχίας με τον ¨αδύνατο αδικημένο¨ γονιό ιδιαίτερα αν ακούει να τον κακολογεί ή να του απορρίπτει τις ευθύνες.(21) Κατά την προσχολική ηλικία εμφανίζονται συνήθως φαινόμενα ψυχοσυναισθηματικων διαταραχών, ευερέθιστη συμπεριφορά , κλάμα και παλινδρόμηση ανάμεσα στην επιθετικότητα και στο δισταγμό, διαταραχές στον ύπνο και ενούρηση το βράδυ ενώ πριν είχε καταφέρει να το ελέγχει. Κατά τη διάρκεια της σχολικής ηλικίας συνήθως τα κορίτσια εμφανίζουν αισθήματα λύπης που είναι δυνατόν να οδηγήσουν σε κατάθλιψη και το αγόρια εκδηλώνουν επιθετικότητα και απαιτούν ειδικό χειρισμό. (Kurdek,1994). Σε πιο μεγάλη ηλικία τα παιδιά εκδηλώνουν ανοιχτά το θυμό τους κατηγορώντας τον γονιό που θεωρούν υπεύθυνο για την κατάληξη του διαζυγίου. Παρουσιάζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση μείωση επίδοσης στο σχολείο και γενικά προβληματική συμπεριφορά. (Kurtz,1995.Call et al.1994.Hatzichristou,1993). Οι τρόποι συμπεριφοράς των εφήβων όσον αφορά το διαζύγιο των γονιών τους εκδηλώνεται συνήθως με πιο ακραίους τρόπους. Μπορεί να κυμανθεί από την αδιαφορία μέχρι κραυγαλέες αντιδράσεις. Από έντονα αισθήματα θυμού, απόπειρα αυτοκαταστροφής η αυτοκτονίας, καταθλιπτικές τάσεις, χρήσης τοξικών ουσιών παραπτωματική συμπεριφορά και πρώιμης νεανικής εγκληματικότητας μέχρι φόβο για τον γάμο και δυσκολία διατήρησης ώριμης συναισθηματικής σχέσης.( Tousignant et al., 1993.Mason et al. 1994. Spruijt και Fergusson et al., 1994· Rodgers, 1994· Amato1994· Spruijt και Goede, 1977 · Isohanni et al., 1994· Axinn και Thornton, 1994·., Spruijt και Goede, 1977 Jonsson et al., 2000)). Ενδιαφέρον είναι να προστεθούν και οι οικονομικές επιπτώσεις μετα το χωρισμό που συνήθως είναι αρνητικές για τα παιδιά και για τη γενικότερη ευημερία.(Bartfeld, 2000· Μαράτου-Αλιπράντη, 1998).
Ο Giddens επισημαίνει την απουσία του πατέρα. Μεγάλο ποσοστό οικογενειών χωρίς τη πατρική παρουσία αποτελεί τη κύρια πηγή πολλών κοινωνικών προβλημάτων.(22) ¨Η διάβρωση της ιδέας της πατρότητας έχει καταστροφικές κοινωνικές συνέπειες γιατί πολλά παιδιά μεγαλώνουν χωρίς να έχουν κοντά τους έναν φορέα εξουσίας προς τον οποίον μπορούν να στραφούν σε ώρα ανάγκης¨ (Blankenhorn 1995).Η έλλειψη του πατέρα και ταύτισης με το αντρικό πρότυπο κάνει την προσαρμογή των αγοριών δυσκολότερη. Επιπλέον ερευνητές υποστηρίζουν ότι ορισμένες αντιδράσεις από τα διαζύγια ενδέχεται να μην εμφανιστούν κατά την παιδική η εφηβική ηλικία αλλά πολύ αργότερα στη ενήλικη ζωή (Cherlin et al., 1998). Ουσιώδες είναι η ωριμότητα και ικανότητα των γονιών να ανταποκριθούν στις ανάγκες του παιδιού και το πως διαχειρίζονται τη συζυγική ρήξη. Το διαζύγιο δεν είναι αυτό καθαυτό το οποίο δημιουργεί ψυχολογικές επιπτώσεις και προβλήματα στα παιδιά. Αντίθετα μπορεί να έχει κάποιες θετικές συνέπειες όπως απαλλαγή των παιδιών από το αρνητικό κλίμα των αλλεπάλληλων διενέξεων ακόμα και της κακοποίησης μέσα στην οικογένεια.(Solnit et al.,1995).Επιπλέον μετά το χωρισμό πολλοί γονείς έχουν πιο στενή και ποιοτική επαφή με τα παιδιά τους αφιερώνοντας περισσότερο χρόνο και ικανοποιώντας περισσότερο τις επιθυμίες τους.(Καλοκαιρινός 2012).
Σημαντικό πρόβλημα είναι δυναμική της σύγκρουσης που διαδραματίζεται μέσα στην οικογένεια είτε εντός γάμου είτε εκτός ,το οποίο καθιστά το παιδί να είναι παθητικό αποδέκτη αυτών των συγκρούσεων με τραγικές συνέπειες στην ψυχοσύνθεση του.(Amato και Keith, 1991.Shaw,1991.Kelly,2000). Για να γίνει όσο το δυνατόν πιο ομαλά προσαρμογή του παιδιού από τις συνέπειες του διαζυγίου, προϋπόθεση είναι δύο βασικοί παράγοντες. Ο ένας είναι να διατηρηθεί η σχέση και η ποιότητα επικοινωνίας του παιδιού με το γονιό που δεν έχει την επιμέλεια, που συνήθως είναι ο πατέρας, και ο δεύτερος είναι η ποιότητα επικοινωνίας μεταξύ των βιολογικών γονέων. (Portes et al.,1992. Ahrons και Miller,1993. Jοhnston ,1994). Αντίθετα η πρόθεση εκδίκησης και τιμωρίας με αλληλοκατηγορίες και ανελέητος ψυχικός και οικονομικός πόλεμος μεταξύ των γονιών, έχουν ως αποτέλεσμα να διαλύεται ο ψυχικός κόσμος του παιδιού μέσα σε αυτήν την καταστροφική αντιπαράθεση.(Παπαονησιφορου,1995)(23). Στην ήδη επιδεινωμένη κατάσταση λόγω διαζυγίου επιπλέον δυσμενέστατες συνέπειες για την ψυχοσωματική σύνθεση των παιδιών επιφέρει η γονεϊκή αποξένωση. Με βάση τις αποφάσεις του ευρωπαϊκού συμβουλίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα (European Convention on Human Rights, ψήφισμα 2079/2015) και τη σύμβαση των ηνωμένων εθνών για τα δικαιώματα του παιδιού (United Nations Convention on the Rights of the Child), είναι αναφαίρετο δικαίωμα των παιδιών η διατήρηση και ενίσχυση της σχέσης τους και με τους δύο γονείς. Γονική αποξένωση η σύνδρομο αποξένωσης ορίζεται ως η ψυχοσυναισθηματική κατάσταση κατά την οποία ένα παιδί πουβιώνει το συγκρουσιακό διαζύγιο ή χωρισμό των γονέων του, συμμαχεί με τον έναν γονέα και απορρίπτει οποιαδήποτε σχέση με τον άλλο γονέα χωρίς κάποια συγκεκριμένη δικαιολογία (Lamb 2019,United Nations Convention on the Rights of the Child).
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται στη χώρα μας, από τον έναν γονέα, η αύξηση ψεύτικων ισχυρισμών για σεξουαλική κακοποίηση παιδιών, με σκοπό τη γονεϊκή αποξένωση σύμφωνα με τον Επίκ. Καθηγητή Παιδοψυχιατρικής της ιατρικής σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών Γεράσιμο Κολαΐτη, (γνωστά ως ¨παιδιά του Αρμαγεδδώνα¨).(24) Οι αυξανόμενες καταγγελίες στα πλαίσια διαφόρων συγκρούσεων χωρισμένων κυρίως γονέων (συνήθως μητέρων) για σεξουαλική η και σωματική κακοποίηση του παιδιού τους από τον άλλο γονέα (συνήθως πατέρα) γεγονός που προκύπτει και από τη διεθνή εμπειρία.( Gónter M, du Bois R, Eichner E, Rφcker D, Boos R, Klosinski G, Deberding, Med Law, 2000, 19: 4 Green A. T 1986, 25: 449-456). Το φαινόμενο αυτό έχει ολέθριες συνέπειες για την ψυχοσωματική σύνθεση των παιδιών που τα επηρεάζει μέχρι και την ενηλικίωση. Εξαιτίας του μεγάλου αριθμού των περιπτώσεων, είναι απαραίτητο όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς που ασχολούνται με παιδιά όπως παιδοψυχίατροι εισαγγελείς ανηλίκων δικαστικών λειτουργών και άλλων, να μπορούν να ξεχωρίζουν τις πραγματικές από τις ψεύτικες περιπτώσεις και να ενημερωθούν για το φαινόμενο. (25)
Ο ΑΝΤΙΚΤΥΠΟΣ ΤΩΝ ΔΙΑΖΥΓΙΩΝ ΣΤΑ ΑΤΟΜΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Για τους περισσότερους ανθρώπους το διαζύγιο είναι ένα μελανό σημείο , θεωρείται ως αποτυχία στη ζωή. Είναι ένα φαινόμενο το οποίο προκαλεί άγχος, διαρκής και επίμονες δύσκολες καταστάσεις όπως οικονομικές αντιξοότητες, και επιπρόσθετες ευθύνες όταν υπάρχουν παιδιά. Η μοναξιά, η κατάθλιψη η κοινωνική απομόνωση και άλλες αρνητικές συνέπειες, μπορούν να οδηγήσουν στην διατάραξη της ψυχικής κοινωνικής και σωματικής υγείας του ατόμου.(Hetherington,2003). Η σοβαρότητα και η ένταση αυτών των δυσκολιών εξαρτώνται από παράγοντες όπως η ηλικία ,το φύλο η μόρφωση , η αυτοεκτίμηση, το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο των ατόμων. Επιπρόσθετα η διάρκεια του γάμου, η ποιότητα της επικοινωνίας μεταξύ των συζύγων πριν και μετά το διαζύγιο καθώς και άλλες εξωγενείς συνθήκες όπως ύπαρξη υποστήριξης , οικονομικές αλλαγές και οι ερωτικές σχέσεις επηρεάζουν τη προσαρμογή των διαζευγμένων ατόμων. (Amato & Previti,2003˙ 1993˙ Hetherington & Kelly, 2002˙ Wang & Amato, 2000˙ Sbarra, Smith & Mehl, 2012) Οι αντιδράσεις των προσώπων που βιώνουν έναν χωρισμό, σύμφωνα με τους ερευνητές είναι η κατάθλιψη, ο θυμός , εκδικητικότητα ,έλλειψη ισορροπίας, προσκόλληση, οπισθοδρόμηση, ανακούφιση και αίσθηση δεύτερης ευκαιρίας, (Νόβα – Καλτσούνι 2004) (26). Κατά τη διαδικασία του διαζυγίου η κατάθλιψη είναι το κυρίαρχο συναίσθημα και συνήθως παρατηρείται πιο έντονα στις γυναίκες. Σχετίζεται με συναισθήματα παρόμοια με το θάνατο ενός προσφιλούς ατόμου (θλίψη, λύπη, έλλειψη επικοινωνίας με το ευρύτερο περιβάλλον).(Χατζηχρήστο 1999) (27). Ο θυμός προκαλείται από τις συνεχείς συγκρούσεις κατά τη διάρκεια του διαζυγίου και σχετίζεται με πρακτικά ζητήματα όπως η διεκδίκηση της επιμέλειας η οικονομικά ζητήματα.(28) Η έντονη εκδήλωση θυμού και κατάθλιψης κατά τη διάρκεια του διαζυγίου, δημιουργεί μία κατάσταση χάους, έλλειψης ισορροπίας και αποδιοργάνωσης. Γεγονός που διαταράσσει την ψυχική υγεία των ανδρών ή των γυναικών η οποία μπορεί να οδηγήσει σε ανεξέλεγκτη συμπεριφορά και την ανάγκη περίθαλψης η χορήγησης ηρεμιστικών.(Νόβα- Καλτσούνι 2004 σελ. 335 – 336). Η απώλεια της προσκόλλησης στον/ στην πρώην σύζυγο μετά το διαζύγιο σύμφωνα με το Weiss (1979) είναι σχεδόν παγκόσμιο φαινόμενο, που είναι υπαίτιο για τη “δυστυχία” και τη μοναξιά των ατόμων. Πέρα των αρνητικών αντιδράσεων πολλές φορές τα άτομα αισθάνονται ανακούφιση όταν αποφασίζουν να χωρίσουν. Οι έρευνες έδειξαν ότι οι μισοί άντρες και γυναίκες ένιωσαν ανακούφιση από το άγχος της ψυχικής έντασης μέχρι την έκδοση διαζυγίου και ότι το διαζύγιο θα τους έδινε μία δεύτερη ευκαιρία για να κάνουν μία καινούργια αρχή. (Νόβα – Καλτσούνι 2004 σελ.338).
Οι κοινωνικοί μετασχηματισμοί σύμφωνα με την (Λ. Μαράτου-Αλιπράντη)(29) όπως η αστικοποίηση οδηγεί σε απρόσωπες κοινωνικές σχέσεις, η ατομικότητα έναντι της συλλογικότητας και η σταδιακή επικράτηση της ιδεολογίας της ισότητας συνδέονται με τις αλλαγές στη μορφή και τη φύση της οικογένειας. Τα διαζύγια δεν αποτελούν πλέον στίγμα στα πλαίσια της κοινωνίας. Η διαφορετική αντιμετώπιση της συμβίωσης εντός ή εκτός γάμου, η μείωση των γεννήσεων η μετάθεση της τεκνοποίησης σε όλο και μεγαλύτερες ηλικίες και η συντροφικότητα συνιστούν νέα κοινωνική πραγματικότητα. Τα δημογραφικά δεδομένα φανερώνουν μείωση του μέσου μεγέθους των νοικοκυριών και μετάβαση από την πυρηνική οικογένεια σε νέες μορφές μορφών διαβίωσης όπως συμβίωση χωρίς γάμο, μονογονεϊκές η ανασυγκροτημένες οικογένειες, μοναχικά άτομα ή μονομελή νοικοκυριά και νέου τύπου, “συμβίωση μαζί και χωριστά/ leaving -apart -together.LAT”.(Roussel,1989, Gonzalez Lopez, Suralotte,2000, Lewis,2001,2006,). Στις νέες συνθήκες που έχουναναδυθεί, είναι ανάγκη οι φορείς στήριξης να συμβαδίζουν στη σταδιακή προσαρμογή της κοινωνίας σε αυτές τις νέες μεταβολές, ώστε να συμβάλουν στο να ξεπεραστούν τα σημερινά κοινωνικά αδιέξοδα της σύγχρονης οικογένειας.(30)
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Οι κοινωνικές εξελίξεις είναι συνυφασμένες με τις μεταβολές των οικογενειακών δομών οι οποίες καθίστανται πιο εύθραυστες και ευάλωτες στο χωρισμό και στη ρήξη. Οι νέες μορφές συμβίωσης αντανακλούν νέα κυρίαρχη θέση στη σύγχρονη κοινωνία. Σε χώρες της δύσης και μετέπειτα στην Ελλάδα παρατηρείται μία αλματώδης αύξηση των διαζυγίων από τα μέσα του 20ου αιώνα και έπειτα γεγονός που αποτυπώνεται και από τα στατιστικά της Εurostat και από την Ελληνική στατιστική υπηρεσία. Η μεταβολή των αντιλήψεων και των ατομικών αξιών που είναι αλληλένδετες με τις ταχύτατες κοινωνικές αλλαγές, με βάση την αυτονομία και την κάλυψη προσωπικών στόχων έναντι της οικογενειακής συλλογικότητας ,είναι οι κύριοι λόγοι που οδηγούν τα άτομα στη λύση του έγγαμου βίου. Η προσαρμογή του νομοθετικού πλαισίου στην Ελλάδα, ιδιαίτερα στη δεκαετία του 1980 διευκολύνει τη λύση προβληματικών έγγαμων συμβιώσεων με βάση την αρχή της ισότητας. Οι ραγδαίες κοινωνικές εξελίξεις διαμορφώνουν την σύγχρονη πραγματικότητα σε νέες μορφές συμβίωσης και επαναπροσδιορισμού του πατρικού ρολού. Απαιτείται εκσυγχρονισμός του νομικού πλαισίου όπου θα εξισορροπεί τη γονεϊκότητα με πρώτιστο συμφέρον των παιδιών των χωρισμένων γονέων. Οι επιπτώσεις ως συνέπεια των διαζυγίων στη ψυχοσωματική σύνθεση των παιδιών και των εφήβων, επηρεάζονται κατά κύριο λόγο από το τρόπο διαχείρισης της κατάστασης από τους γονείς. Το συγκρουσιακό κλίμα μεταξύ των γονέων έχει εντονότατες αρνητικές επιπτώσεις στα παιδιά και στους εφήβους και σε ακραίες περιπτώσεις επιφέρουν ολέθρια αποτελέσματα στην ψυχική και σωματική τους υγεία. Τα διαζύγια προκαλούν αντιδράσεις και στα ίδια τα πρόσωπα που εμπλέκονται. Η σοβαρότητα και ένταση τους επηρεάζονται από την ηλικία, το φύλο, τη μορφωτικό επίπεδο, την αυτοεκτίμηση, το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, το αν υπάρχουν παιδιά και από τις μορφές υποστήριξης. Τα πιο συνήθη συναισθήματα που εκδηλώνονται στα άτομα είναι θυμός, κατάθλιψη, άγχος, έλλειψη ισορροπίας και από την άλλη ανακούφιση και ευκαιρία μιας καινούριας αρχής.
Τα διαζύγια στη σύγχρονη κοινωνία είναι τείνουν να γίνουν μία νέα κανονικότητα η οποία αν αντιμετωπίζονται στα πλαίσια της συναίνεσης και της επικοινωνίας, μπορούν να αποτελέσουν λύση στα οικογενειακά αδιέξοδα και όχι κοινωνική δυσλειτουργία.
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1 ) Λουκία Μ. Μουσουρου. Κρίση της οικογένειας και κρίση αξιών . Επίθ. Κοιν Ερευνών, 98- 99 (1999) 5-19
2,15,22) Anthony Giddens. Κοινωνιολογία, εκδόσεις Gutenberg, Κεφ.7 Διαζύγιο και Χωρισμός στη δύση, σελ. 219-223,227.
3) Στατιστικός πίνακας διαζυγίων ανά 1000 άτομα EUROSTAT, αφορά τα δεδομένα του 2017. (www.bankingnews.gr).
4,5,7) Βύρων Κοτζαμανης. Γαμηλιοτητα και διάλυση των έγγαμων συβάσεων στην Ελλάδα , μια πρώτη δημογραφική προσέγγιση. Επίθ. Κοιν. Ερευνων,94 1997.σελ.65
6) Ελληνική Στατιστική Αρχή Πειραιάς, 12 Απριλίου 2019 Δελτίο τύπου στατιστικών διαζυγίων: Έτους 2017.
8,9,10,11,13) Ελένη Ρεθυμνιωτακη «Οικογένεια και Δίκαιο στην Ελλάδα του 21ου αιώνα: Τάσεις εξατομίκευσης και συμβατικοποίησης;» πρακτικά κοινωνιολογικής Εταιρίας Σελ. 374-385
12) Κορώσης, Κ., Πατέρας και παιδί, Η επικοινωνία του πατέρα με το παιδί σχολικής ηλικίας κατά τις ελεύθερες ώρες, Ατραπός, Αθήνα, 2003 και Κορωναίου, Α.Ο ρόλος των πατέρων στην εξισορρόπηση της επαγγελματικής και οικογενειακής- προσωπικής ζωής, Κ.Ε.Θ.Ι, 2007
14) https //www.lowpost.gr .26/3/2021
16) Λαουρα- Μαρατου Αληπραντη. ¨Η οικογένεια στη σύγχρονη Ελλάδα ,εξελίξεις Μετασχηματισμοί¨, .Τρίτο Τακτικό Συνέδριο Ελληνικής Κοινωνιολογικής Εταιριας.Σελ.31
17,18) Σουσουγένη Ευαγγελία, ψυχολόγος, MSc. Γάμος και διαζύγιο στη σύγχρονη Ελλάδα.
19) Γιάννης Ελαφρός. Μεγάλη αύξηση των διαζυγίων λόγω της κρίσης. Εφημ. Καθημερινη.13.02.17.
20) Ψυχοκοινωνικές διαστάσεις του διαζυγίου στη σύγχρονη Κύπρο Χατζηβασίλης Βασίλης https://doi.org/10.12681/grsr.8817 Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών. Τομ.104. 2001 σελ 51-56.
21) Αναδημοσίευση άρθρου στο ισότοπo του ΓΟΝ.ΙΣ. με άδεια του Συγγραφέα Σάββα Καλοκαιρινού, Κοινωνικού Λειτουργού – 15 Μαρτίου 2012
23) Παπαονησιφόρου Μ., 1995, «Παιδιά χωρισμένων γονιών», ομιλία στο συνέδριο της Παγκύπριας Συντονιστικής Επιτροπής Προστασίας και Ευημερίας του Παιδιού, Λεμεσός.
24) Γεράσιμος Κολαΐτης, Επίκ. Καθηγητής Παιδοψυχιατρικής, Παιδοψυχιατρική Κλινική Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία».
25) Εγκέφαλος 2009, 46(4):159-163.
26) Νόβα- Καλτσούνι, Χ. (2004). Κείμενα κοινωνιολογίας του γάμου και της οικογένειας. Αθήνα. Εκδόσεις : Τυπωθήτω.
27,28) Χατζηχρήστου, Χ.(1999). Ο χωρισμός των γονέων, το διαζύγιο και τα παιδιά. Η προσαρμογή των παιδιών στη διπυρηνική οικογένεια και στο σχολείο. Αθήνα. Εκδόσεις: Ελληνικά Γράμματα.
29,30) Λ. Μαράτου-Αλιπράντη. Νέες μορφές οικογένειας. Τάσεις και εξελίξεις στη σύγχρονη Ελλάδα. Εγκέφαλος 2010, 47(2):55-66.
ΔΙΕΘΝΗΣΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
– Amato, P. R. (2000). The consequences of divorce for adults and children. Journal of Marriage and the Family, 62, 1269 – 1287.
– Amato P.R., 1994, «Life-span adjustment of children to their parents' divorce» Future Child, 4(1), σ. 143-164. Amato P.R. και Keith, 1991, Psych. Bull, 110(1), σ. 26-46.
– Bartfeld J., 2000, «Child support and the postdivorce economic well-being of mothers, fathers and children», Demography, 37(2), σ. 203-213.
– Call G. et al., 1994, «General and test anxiety, shyness and grade point average of elementary school children of divorce and nondivorced parents», Psychological Report, 74(2), σ. 512- 514.
– Cherlin, A.J., 1992, Marriage, divorce, remarriage. Rev. Ed. Cambridge, MA: Harvard University Press.
– E. Durkheim “la famille conjugale” textes III, Paris Minuit,1975, σελ. 35-49.
– Gonzalez Lopez, M.J. and Solsona Pairo, M.: “Household and families: Living arrangements and gender relations”. In Dunkan, S. and Pfau-Effinger, B. (ads). Gender, Economy and Culture in the European Union. London: Routledge 2000, pp. 49-86.
– Gónter M, du Bois R, Eichner E, Rφcker D, Boos R, Klosinski G, Deberding E. Allegations of sexual abuse in child custody disputes. Med Law, 2000, 19: 4
– Hatzichristou C, 1993, «Children's adjustment after parental separation: teacher, peer and self-report in a Greek sample: a research note», Journal of Child Psychology and Psychiatry, 34(8), σ. 1469-1478.
– Hetherington, E. M. (2003). Intimate pathways: Changing patterns in close personal relationships across time. Family Relations, 52, 318 – 33
– Jonsson F.H., Njardvik U., Olafsdottrir G. και Gretarsson S.J., 2000, «Parental divorce: longterm effects on mental health, family relations and adult sexual behavior», Scand. J. Psychol., 41(2), σ. 101-105.
– Johnston J.R., 1994, «High-conflict divorce», Future Child, 4(1), σ. 165-182
– Isohanni M., Oja H., Moilanen I., Koiranen M., 1994, «Teenage alcohol drinking and nonstandard family background», Soc. Sei. Med., 38(11), σ. 1565-1574.
– Kurdekm L.A. et al., 1995, «School adjustment in sixth graders: parenting transitions family climate and peer norm effects», Child Development, 66(2), σ. 430-445.
– Kelly J.B., 2000, «Children 39; s adjustment in conflicted marriage and divorce: a decade review of research», /. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry, 39(8), σ. 963-973.
– Kurtz L., 1995, «Psychosocial coping resources in elementary school age children of divorce», American Journal of Orthopsychiatry, 64(4), σ. 554-563.
– Lamb 2019, United Nations Convention on the Rights of the Child).
– Lewis J.: The End of Marriage? London 2001a: Edward Elgar
– Mason C.A. et al., 1994, «Adolescent problem behavior: the effect of peer and the moderating role of the father absence and the mother-child relationship», Am. J. Community Psychology, 22(6), σ. 723-743.
– Mulder’s-Klein, M.-T., Les recompositions familiales et le droit au temps de démariage, in: M.-T., Meulders-Klein / I. Théry (dir), Les récompositions familiales aujourd’hui, Paris, Nathan, p. 313-333.
– Portes P.R., Susan C.H., Brown J.H., Eichenberger S., Mas CA., 1992, «Family functions and children 39; s postdivorce adjustment», Amer. J. Orthopsychiatry, 62(4), σ. 613-617.
– Rodgers Β., 1994, «Pathways between parental divorce and adult depression», /. Child Psychol. Psychiatry, 35(7), σ. 1289-1308.
– Roussel, L.: La famille incertaine, Paris 1989: Odile Jacob.
– Sullerot, E.: La crise de la famille. Paris 2000: Fayard.
– Spruijt Ε. και Goede M., 1997, «Transitions in family structure and adolescent well- being», Adolescence, 32(128), σ. 897-911.
– Sbarra, D. A. Smith, H. L., & Mehl, M. R. (2012). When leaving your ex, love yourself: observational ratings of self-compassion predict the course of emotional recovery following marital separation. Psychological Science, 23(3), 261-9
– Tousignant M., Bastien M.F. και Hamel S., 1993, «Suicidal attempts and ideation 39s among adolescents and young adults: the contribution of the father39s and care and of parental separation», Soc. Psychiatry Psychiatry. Epidemiol, 28, σ. 256- 261
