Η προσωρινή διαταγή ως δυνητική φόρμα λήψης προπαρασκευαστικών μέτρων για την προστασία των οικογενειακών σχέσεων στις οικογενειακές διαφορές
Κωνσταντίνος Δεμερτζής, Δικηγόρος
My thoughts in a tangled bunch of heads and tails
One, suddenly released, fell to the floor
One that I knew:
“Time to regain the door”
It crossed the carpet and expired on the floor.
T.S. Eliot, Death of the Duchess
Ι. Ιστορικό
Το ιστορικό μιας υπόθεσης προσωπικής επικοινωνίας πατέρα με τα ανήλικα τέκνα του
έχει ως εξής:
1) Προσωρινή Διαταγή δικαστή του Μονομελούς Πρωτοδικείου Χαλκίδας από 5.2.2013:
«Αφού άκουσε τους πληρεξούσιους δικηγόρους των διαδίκων, τους διαδίκους και από την προσωπική του δικαστή επικοινωνία με το ανήλικο τέκνο τους …
ΣΥΖΗΤΕΙΤΑΙ το αίτημα προσωρινής διαταγής κατ’ αντιμωλία των διαδίκων
ΔΕΧΕΤΑΙ το αίτημα προσωρινής διαταγής όπως περιορίστηκε προφορικά το αίτημα κατόπιν συμφωνίας των διαδίκων
ΚΑΘΟΡΙΖΕΙ προσωρινά μέχρι τη συζήτηση της παρούσας αίτησης ασφαλιστικών μέτρων και υπό τον όρο συζήτησης αυτής κατά την κατωτέρω ορισθείσα δικάσιμο την επικοινωνία του αιτούντος με τα ανήλικα τέκνα του … ως εξής: «Κάθε Πέμπτη και Σάββατο από ώρα 16.00’ έως 19.00’ στην οικία της [εκ μητρός γιαγιάς των ανηλίκων] και με την παρουσία της κοινωνικής λειτουργού [ονοματεπώνυμο, Υπηρεσία, δ/ση, τηλέφωνο]».
2) Απάντηση της Υπηρεσίας της Κοινωνικής Λειτουργού στις 21.2.2013: ΘΕΜΑ: «επικοινωνία πατέρα με τα ανήλικα τέκνα του»: Σχετικά με το υπ’ αρ. … δικόγραφο και την προσωρινή διαταγή (άρθρο 691 παρ. 2 ΚΠολΔ) του Μονομελούς Πρωτοδικείου Χαλκίδας που εκδόθηκε στις 5.2.2013, για ορισμό της Κοινωνικής Λειτουργού της Υπηρεσίας μας, για την επικοινωνία του κου … [πατέρα] με τα ανήλικα τέκνα του, στην οικία της … κάθε Πέμπτη και Σάββατο από ώρα 16.00’ μ.μ. έως και 19.00’ μ.μ., σας γνωρίζουμε τα εξής:
Στην Υπηρεσία μας υπηρετεί μία Κοινωνική Λειτουργός, η κα …, που το ωράριο εργασίας της είναι 8.00’ έως 16.00’, από Δευτέρα έως και Παρασκευή. Η ανωτέρω διαχειρίζεται δε τα παρακάτω αντικείμενα για όλη την Π.Ε. Εύβοιας (Εύβοια – Σκύρος):
– Κοινωνικός Σύμβουλος (Έλεγχος των ιδιωτικών παιδικών σταθμών και των γηροκομείων της Περιφερειακής Ενότητας Εύβοιας).
– Κοινωνικές έρευνες που αφορούν καταγγελίες για παραμέληση ή κακοποίηση ανηλίκων, κατόπιν εισαγγελικής εντολής, για τους Δήμους της Περιφερειακής Ενότητας Εύβοιας, οι οποίες δεν διαθέτουν Κοινωνικό Λειτουργό.
– Διενέργεια υιοθεσιών στην Π.Ε. Εύβοιας.
– Κοινωνικές έρευνες που αφορούν εισαγωγές σε ιδρύματα.
– Αναγγελία Άσκησης Επαγγέλματος Κοινωνικών Λειτουργών.
Επίσης, ο φόρτος εργασίας της είναι μεγάλος. Για το συγκεκριμένο περιστατικό, και προκειμένου να ικανοποιηθεί το αίτημα του κου (πατέρα), πρέπει να συνεκτιμηθούν τα παραπάνω και να προσδιοριστεί χρόνος επικοινωνίας, κατά τις ημέρες και ώρες εργασίας της Υπαλλήλου μας (όνομα).
Επιπλέον θα θέλαμε να παρακαλέσουμε όπως η συμμετοχή μας σε παρόμοια περιστατικά να γίνεται σε εξαιρετικά επείγουσες περιπτώσεις».
3) Προσωρινή Διαταγή Δικαστή του Μονομελούς Πρωτοδικείου Χαλκίδας από 12.3.2013:
«Αφού άκουσε τους πληρεξούσιους δικηγόρους των διαδίκων και τους διαδίκους που εξετάστηκαν ανωμοτί.
ΣΥΖΗΤΕΙΤΑΙ το αίτημα της προσωρινής διαταγής κατ’ αντιμωλία των διαδίκων.
ΤΡΟΠΟΠΟΙΕΙ την από 5.2.2013 (αρ. κατ. 108/1.2.2013), προσωρινή διαταγή της Δικαστή του Μονομελούς Πρωτοδικείου Χαλκίδας ως εξής (κατόπιν κοινής συμφωνίας των διαδίκων):
ΚΑΘΟΡΙΖΕΙ προσωρινά, μέχρι τη συζήτηση της παρούσας αίτησης ασφαλιστικών μέτρων την 5.6.2013 και υπό τον όρο συζήτησης αυτής κατά την ανωτέρω ορισθείσα δικάσιμο, την επικοινωνία του αιτούντος με τα ανήλικα τέκνα του […] ως ακολούθως: κάθε Δευτέρα και Πέμπτη από ώρα 14.00 μ.μ. έως 16.00’ μ.μ. στην οικία της [εκ μητρός γιαγιάς των παιδιών] με την παρουσία της Κοινωνικής Λειτουργού [όνομα, Υπηρεσία, δ/ση, τηλέφωνο]».
4) ΠΡΟΤΑΣΗ της Κοινωνικής Λειτουργού στις 12.6.2013:
«Για την μεταβολή της προσωρινής διαταγής (άρθρο 691 παρ. 2 ΚΠολΔ) του Μονομελούς Πρωτοδικείου Χαλκίδας σχετικά με την επικοινωνία του [πατέρα] με τα δύο ανήλικα παιδιά του [αγόρι, 12 ετών, κορίτσι, 7 ετών] τα οποία διαμένουν μόνιμα με τη μητέρα τους [όνομα, δ/νση]. Από την Κοινωνική Λειτουργό [όνομα]. Κατά την διάρκεια της συνεργασίας της Υπηρεσίας μας με τον κ. [πατέρα] και την [μητέρα] και την παρουσία μου στις οριζόμενες από το δικαστήριο επικοινωνίες του κ. [πατέρα] με τα ανήλικα τέκνα του είχα την δυνατότητα να κάνω μια πρώτη εκτίμηση της δυναμικής μεταξύ των άμεσα εμπλεκομένων μερών. Αυτό μου δίνει τη δυνατότητα να κάνω τις προτάσεις αυτές που θεωρώ ότι είναι οι πιο συμφέρουσες για την ομαλή ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών, δεδομένων των υφισταμένων διαταραγμένων διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ των γονέων τους. Οι σκηνές ενδοοικογενειακής έντασης που έχουν βιώσει τα παιδιά έχουν δημιουργήσει ρήξη στην σχέση με τον πατέρα τους. Έως σήμερα κατά τη διάρκεια των συνεδριών για την επικοινωνία του κου [πατέρα] με τα παιδιά του έχουμε επιτύχει να διασαφηνιστεί η πρόθεσή του απέναντί τους να διεκδικήσει το δικαίωμά του να τα βλέπει. Χρειάζεται όμως ένα μεταβατικό διάστημα επικοινωνίας μαζί τους χωρίς την παρουσία Κοινωνικού Λειτουργού, ώστε να μπορέσει να τα πλησιάσει συναισθηματικά.
Ως εντεταλμένη Κοινωνική Λειτουργός της Υπηρεσίας μας και κατόπιν της συνεργασίας μου με τους δύο γονείς των παιδιών, αξιολογώ ότι η πιο συμφέρουσα λύση για τον επαναπροσδιορισμό των σχέσεων του κ. [πατέρα] με τα παιδιά του θα ήταν η εξής: για το χρονικό διάστημα έως την επόμενη ορισθείσα δικάσιμο ο κος [πατέρας] και τα παιδιά του, για δύο φορές την εβδομάδα και για ένα δίωρο θα συναντιούνται εκτός του σπιτιού της γιαγιάς τους… Προκειμένου η Υπηρεσία μας να έχει μια εκτίμηση των συναντήσεων αυτών προτείνω να παρευρίσκομαι για μία φορά ανά δεκαπενθήμερο στις αρχικές συναντήσεις του πρώτου μήνα. Στην συνέχεια θα συνοδεύει τα παιδιά μόνος του. Ο κος [πατέρας] θα συνοδεύει τα παιδιά του σε κάποια δραστηριότητα, όπως το μπάνιο στη θάλασσα, η συνοδεία του [αγοριού] στις προπονήσεις του στο ποδόσφαιρο. Τα παιδιά θα τα παραλαμβάνει από το σπίτι της [γιαγιάς τους] και θα τα επιστρέφει εκεί. Προτείνω το σπίτι της γιαγιάς ως χώρο παραλαβής και επιστροφής τους από τον πατέρα τους, διότι στο σπίτι της οικογένειας θα πρέπει να τα παραδίδει η μητέρα τους, γεγονός που ανακινεί στα παιδιά μνήμες των εντάσεων που έχουν βιώσει στο πρόσφατο παρελθόν.
Πριν την επόμενη ορισθείσα δικάσιμο, χρειάζεται να εκτιμηθεί από Κοινωνικό Λειτουργό η έκβαση του εγχειρήματος και με την αντίστοιχη διαδικασία να οριστεί η δέουσα για το συμφέρον των παιδιών επικοινωνία. Για την επιτυχία του όλου εγχειρήματος, απαραίτητη προϋπόθεση θεωρώ την συνέχιση της συνεργασίας του κ. [πατέρα] με οικογενειακό σύμβουλο, η οποία έχει αρχίσει από τις πρώτες επικοινωνίες του με τα ανήλικα τέκνα του. Επίσης, για να έχουμε τα επιθυμητά αποτελέσματα αναφορικά με την ομαλή μελλοντική ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών, η κα [μητέρα] χρειάζεται να έχει αντιστοίχως συστηματική συνεργασία με ανάλογης ειδικότητας επαγγελματία ώστε να ενισχυθεί στον γονεϊκό της ρόλο.
Κατά την διάρκεια της συνεργασίας μαζί της διαπιστώσαμε ότι ο [γιος] έχει πάρει τον ρόλο του «προστάτη» της μητέρας του, αντιλαμβανόμενος ότι η θέση που έπαιρνε η μητέρα του ήταν αυτή της γυναίκας που «προστατευόταν», είτε από την πατρική της οικογένεια, είτε από τον σύζυγό της. Την εντύπωσή του αυτή φαίνεται να την έχει ενισχύσει το γεγονός ότι κλήθηκε στο δικαστήριο προκειμένου να καταθέσει υπέρ της μητέρας του και κατά του πατέρα του. Πρόκειται για μια διαδικασία που έχει δημιουργήσει σύγχυση στο παιδί αναφορικά με τον ρόλο του μέσα στην οικογένεια και του έχει δημιουργήσει μια αίσθηση παντοδυναμίας. Συχνά, κατά τη διάρκεια των συνεδριών επικοινωνίας, όταν αναφερόταν στην απόφαση του δικαστηρίου αναφορικά με την επικοινωνία των παιδιών με τον κ. [πατέρα], έλεγε ότι «το δικαστήριο πήρε αυτή την απόφαση γιατί ήθελα εγώ» ή «οι συναντήσεις γίνονται στο σπίτι της γιαγιάς γιατί το ήθελα εγώ». Ο επαρκής γονεϊκός ρόλος προϋποθέτει την δυνατότητα του γονέα να προστατεύσει συναισθηματικά το παιδί του, τόσο από σκηνές ενδοοικογενειακής βίας, όσο και από την έκθεσή του σε χώρους όπως το δικαστήριο, όπου το παιδί καλείται να πάρει θέση υπέρ ενός από τους γονείς του, υποβάλλοντάς το σε συναισθηματική ένταση που δεν αναλογεί στην ηλικία του. Η ομαλή ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη ενός παιδιού προϋποθέτει την ύπαρξη και των δύο γονεϊκών προτύπων.
Στην προκειμένη περίπτωση, όπως είχαν διαμορφωθεί οι δυναμικές μέσα στην οικογένεια του κου [πατέρα] και της κας [μητέρας], δεν τους επέτρεψαν να είναι επαρκείς στον γονεϊκό τους ρόλο, προστατεύοντάς τα συναισθηματικά από τις εντάσεις που προέρχονται από τις μεταξύ τους διαφορές, οπότε και δεν λειτουργούσαν για το συμφέρον των παιδιών τους.
Στις κατ’ ιδίαν συνεδρίες μας και με τους δύο γονείς, μιλήσαμε για τους κινδύνους που ελλοχεύουν – δεδομένης της κατάστασης – για την ομαλή ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη των δύο παιδιών από την έως πρόσφατα εμπλοκή των παιδιών στις μεταξύ τους διενέξεις και τονίστηκε η αναγκαιότητα συνεργασίας τους με οικογενειακό σύμβουλο. Συστήθηκαν και στους δύο Υπηρεσίες οικογενειακής θεραπείας σε Δημόσιους φορείς των Αθηνών, εφόσον στην Χαλκίδα δεν υπάρχουν αντίστοιχες Υπηρεσίες. Ο κ. [πατέρας], λόγω της κακής οικονομικής κατάστασης δεν μπορούσε να ανταπεξέλθει στα έξοδα μετακίνησής του, οπότε και επέλεξε να συνεργαστεί με ιδιώτη Οικογενειακή Ψυχοθεραπεύτρια στη Χαλκίδα, η οποία θα τον διευκόλυνε όσον αφορά το οικονομικό σκέλος, έως ότου αποκατασταθεί επαγγελματικά. Από τον μήνα Απρίλιο συνεργάζεται συστηματικά μαζί της.
Η κα [μητέρα] λόγω έλλειψης χρόνου για συστηματική μετάβασή της στην Αθήνα εξ αιτίας επαγγελματικών υποχρεώσεων, επέλεξε να συνεργαστεί με ιδιώτη Οικογενειακό Θεραπευτή – Παιδοψυχολόγο στην Χαλκίδα. Έκανε μία συνάντηση, όπως μας είπε, μέσα στον Απρίλιο και έκτοτε δεν τον έχει επισκεφθεί πάλι, επικαλούμενη έλλειψη χρόνου λόγω επαγγελματικών υποχρεώσεων. Οι συνεδρίες του κ. [πατέρα] με την Οικογενειακή Θεραπεύτρια τον έχουν εμφανώς βοηθήσει να διαχειριστεί την σχέση με τα παιδιά του, κατά την διάρκεια των συνεδριών επικοινωνίας μαζί τους, όπως αυτές ορίζονται στην δικαστική απόφαση. Φαίνεται να είναι σαφώς πιο οριοθετημένος στο γονεϊκό του ρόλο από τότε που άρχισε τις ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες, ενώ είναι εμφανής η διάθεσή του να «εργαστεί» για να αποκαταστήσει την σχέση του με τα παιδιά του. Η όλη διαδικασία θα είχε καλύτερα αποτελέσματα εάν υπήρχε αντιστοίχως συνεργασία της κας [μητέρας] με ειδικό, ώστε να υποστηριχτεί στην άσκηση του γονεϊκού της ρόλου και να επιτρέψει στον γιο της να ξαναμπεί στον ρόλο του παιδιού και όχι αυτόν του προστάτη της μητέρας του. Ως εκ τούτου προτείνω την συστηματική συνεργασία της κας [μητέρας] με οικογενειακό θεραπευτή.
Δημόσιος φορέας που απαντά σε τέτοιου τύπου αιτήματα είναι η «Μονάδα Οικογενειακής Θεραπείας του Ψ.Ν.Α.», Δ/ση: Ελλανίκων αρ. 3, στο Παγκράτι, τηλ. 210.7232213».
5) Απόφαση της δικαστού του Μονομελούς Πρωτοδικείου Χαλκίδας στις 28.6.2013 για την τροποποίηση της Προσωρινής Διαταγής: «Αφού άκουσε τους πληρεξουσίους δικηγόρους των διαδίκων, εξέτασε τους διαδίκους και είδε τα έγγραφα, το αίτημα της προσωρινής διαταγής, όπως εκτιμάται προσηκόντως, πρέπει να απορριφθεί, διότι δεν συντρέχει περίπτωση μεταρρύθμισης (εκ νέου) της χορηγηθείσας στις 12.3.2013 προσωρινής διαταγής, ούτε δε και κίνδυνος από την μέχρι τώρα ισχύουσα προσωρινή κατάσταση».
ΙΙ. Νομικός σχολιασμός και συμπεράσματα
1) Ακόμα και απλή ανάγνωση των κειμένων δίνει παραστατικά την εικόνα μιας αδύναμης (ακόμα) συνεργασίας μεταξύ κοινωνικών υπηρεσιών και δικαστών σε οικογενειακές υποθέσεις. Σε μια κριτική κάτοψη, ξαφνιάζει το υψηλότατο επίπεδο (σπάνιο και για κοινωνικές λειτουργούς) του 4ου κειμένου, δηλαδή της πρότασης της ίδιας της κοινωνικής υπηρεσίας για τροποποίηση της προσωρινής διαταγής. Το επίπεδο αυτό ήταν, στην ουσία, που υπερέβαινε την δεκτικότητα της δικαστού που δίκασε την πρόταση τροποποίησης της προσωρινής διαταγής – και την απέρριψε.
2) Έτσι, ενώ σε πρώτη φάση (βλ. κείμενα 1ο, 2ο και 3ο) φαινόταν σαν ο δικαστής να καινοτομεί και η γραφειοκρατία της Κοινωνικής Υπηρεσίας να αντιδρά, στην τελική φάση ήταν η Κοινωνική Υπηρεσία που καινοτόμησε, και η δικαστική γραφειοκρατία που αντέδρασε, απορρίπτοντας την πρόταση της Κοινωνικής Υπηρεσίας και, συναφώς, και (καταρχάς) την προοπτική της συνεργασίας δικαστικής και κοινωνικής υπηρεσίας στη συγκεκριμένη υπόθεση.
3) Ο προβληματισμός όσον αφορά την καταλληλότητα της προσωρινής διαταγής για την λήψη «προπαρασκευαστικών μέτρων» στο ζήτημα της αποκατάστασης της επικοινωνίας γονέως – παιδιού αναπτύσσεται στο έδαφος ενός δικονομικού κενού: του κενού των οικογενειακών δικαστηρίων, και του δικαστή που έχει εξειδίκευση και μετεκπαίδευση σε οικογενειακά ζητήματα και στον χειρισμό τους. Ένας «δικαστής», ο οποίος θα παρακολουθεί την υπόθεση, κρατώντας τον φάκελο, εντελλόμενος τις Κοινωνικές Υπηρεσίες στις δικές τους ενέργειες, και λαμβάνοντας αποφάσεις ανάλογα με τις προτάσεις τους, αφού ακουστούν και οι διάδικοι.
4) Το κενό προκύπτει ως προς τις υποχρεώσεις του Κράτους που απορρέουν από την «εγγυητική» του θέση για την προστασία της «οικογενειακής ζωής», βάσει του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ, η οποία περιλαμβάνει και τις λεγόμενες «θετικές υποχρεώσεις»1. Οι υποχρεώσεις αυτές ισχύουν και σε υποθέσεις όπου ανακύπτουν διαμάχες μεταξύ των γονέων σχετικά με την επικοινωνία και την διαμονή των παιδιών τους2. Το ΕΔΔΑ νομολογεί, πάγια εν προκειμένω, ότι οι υποχρεώσεις του Κράτους δεν εξαντλούνται στην «αναγκαστική εκτέλεση» οποιασδήποτε απόφασης, αλλά περιλαμβάνει και την ανάπτυξη ενός επαρκούς νομικού οπλοστασίου» για την προστασία της οικογενειακής σχέσης γονιού-παιδιού, ακόμα και απέναντι σε ιδιώτες3.
Εμπίπτει στο υπόλογο Κράτος η ευθύνη να εξοπλιστεί με επαρκή και αποτελεσματικά μέσα για την διασφάλιση της συμμόρφωσής του προς τις θετικές υποχρεώσεις υπό το άρθρο 8 της Σύμβασης4. Στο νομικό αυτό οπλοστάσιο, εκτός από την δυνατότητα άμεσης ή έμμεσης αναγκαστικής εκτέλεσης5 πρέπει να περιλαμβάνεται και η δυνατότητα λήψης «προπαρασκευαστικών μέτρων» για την διαφύλαξη ενός πυρήνα της οικογενειακής σχέσης γονιού-παιδιού, που είναι η επικοινωνία6. Για την άμεση αναγκαστική εκτέλεση, ενδέχεται να απαιτούνται προπαρασκευαστικά μέτρα7, όπως κανονισμός συναντήσεων με συμμετοχή κοινωνικών υπηρεσιών, ψυχιάτρων και παιδοψυχολόγων8.
Αν δεν ληφθούν επαρκή τέτοια μέτρα, οι εσωτερικές Αρχές (Δικαστήρια και λοιπές Αρχές) αποτυγχάνουν στο καθήκον τους να λάβουν μέτρα πρακτικά, ενόψει της παρώθησης των ενδιαφερομένων σε μια καλύτερη συνεργασία, έχοντας πάντοτε υπόψη το υπερέχον συμφέρον του παιδιού9.
5) Αν θυμηθεί κανείς ότι το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ, όπως ερμηνεύεται από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, εφαρμόζεται ΑΜΕΣΑ στο Ελληνική έννομη τάξη (άρθρο 28 παρ. 1 Σ.), προκύπτει ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ευθύνη του Ελληνικού Κράτους, πρώτα απέναντι στον εαυτό του και στους πολίτες του (αρχή της επικουρικότητας, από το άρθρο 1 της ΕΣΔΑ), και μετά ως διεθνής ευθύνη ενώπιον του ΕΔΔΑ, για επεξεργασία μηχανισμών νομοθετικών, δικαστικών και διοικητικών, για την «μαλακή» (soft) και σύμφωνη με την φύση τους, παρέμβαση στις οικογενειακές διαφορές, με κύριο αντικείμενο την προστασία των οικογενειακών δικαιωμάτων.
6) Ελλείψει του θεσμού οικογενειακών δικαστηρίων, συνεπώς, είναι οι εσωτερικές Αρχές, νομοθέτης, δικαστής και διοίκηση, που θα πρέπει να εξετάσουν την δυνατότητα εφαρμογής των υφισταμένων θεσμών για την ανταπόκρισή τους στην στοιχειωδέστερη υποχρέωση που έχουν, ως όργανα του δημοσίου, στις περιπτώσεις οικογενειακών διαφορών: την λήψη «προπαρασκευαστικών μέτρων». Οι υφιστάμενοι θεσμοί, οι οποίοι εμφανίζουν την απαιτούμενη ευελιξία και δυνατότητα, είναι δύο: ενώπιον Δικαστή, με την διαδικασία της προσωρινής διαταγής του άρθρου 691 ΚΠολΔ, η οποία θα τροποποιείται ανάλογα με τις προτάσεις των διαδίκων και της Κοινωνικής Υπηρεσίας, και ενώπιον Εισαγγελέα, με την διαδικασία του άρθρου 1532 παρ. 3 ΑΚ. Πιο πρόσφορη από τις δύο είναι προφανώς η προσωρινή διαταγή του άρθρου 691 ΚΠολΔ, χωρίς, όμως, να μπορεί να αποκλειστεί και η εφαρμογή του 1532 παρ. 3 ΑΚ, ανάλογα με τις περιστάσεις της υπόθεσης. Ιδιαίτερης αξίας, στην περίπτωση της εισαγγελικής παρέμβασης, είναι το αυτεπάγγελτο στοιχείο, ενώ στην περίπτωση της προσωρινής διαταγής χρειάζεται πρωτοβουλία («αίτηση») του γονέα10.
7) Η χρήση της προσωρινής διαταγής, όπως αποτυπώνεται στην ημιτελή ανάδυση του θεσμού στα γραφεία των προσωρινών διαταγών του Πρωτοδικείου Χαλκίδας, μπορεί να γίνει ως εξής: με την κατάθεση της αίτησης ασφαλιστικών μέτρων, μπορεί να κατατίθεται και αίτημα προσωρινής διαταγής για την λήψη «προπαρασκευαστικών μέτρων», καταρχάς με την βοήθεια Κοινωνικών Υπηρεσιών, παιδοψυχολόγων, ψυχολόγων και συναφών ειδικοτήτων. Οι συναφείς Υπηρεσίες υποβάλλουν εκθέσεις, με τις διαπιστώσεις και τις προτάσεις τους, και ο δικαστής – καταρχάς – αφού λάβει υπόψη και τις απόψεις των διαδίκων, εκδίδει αποφάσεις για την τροποποίηση ή μη της προσωρινής διαταγής. Στο ακροατήριο κρίνεται καταρχάς εάν η υπόθεση είναι ώριμη για την έκδοση απόφασης πιο μόνιμου χαρακτήρα (όπως είναι, στην πράξη, η απόφαση ασφαλιστικών μέτρων), ή αν θα αναβληθεί για να συνεχιστούν τα προπαρασκευαστικά μέτρα. Εννοείται ότι, στην διαδικασία αυτή, ο αριθμός των αναβολών – λαμβανο μένων υπόψη και των προτάσεων των αρμοδίων Αρχών – θα μπορεί να είναι μεγαλύτερος.
8) Στα κείμενα που δημοσιεύονται παραπάνω προσθέτουμε μία διευκρίνιση: η πρώτη προσωρινή διαταγή δόθηκε και, εν συνεχεία, τροποποιήθηκε, μέσα στα όρια που «συμφωνούσαν» οι διάδικοι. Η συμφωνία αυτή προέκυψε … κατά λάθος: η μητρική πλευρά πρότεινε την επικοινωνία παρουσία κοινωνικής λειτουργού για να θίξει τον πατέρα, με την βεβαιότητα ότι ο πατέρας θα το απέρριπτε. Η πατρική πλευρά αιφνιδίασε δεχόμενη την πρόταση, και η μητρική πλευρά παγιδεύτηκε στην ίδια την πρότασή της και … συμφώνησε.
Όταν κατάλαβε ότι, ενώπιον της Κοινωνικής Λειτουργού, δεν μπορούσε να κερδίσει τις εντυπώσεις με μιαν αγόρευση της δικηγόρου (όπως, αντιθέτως, γίνεται στις δικαστικές ακροάσεις), η μητρική πλευρά έψαχνε ευκαιρία να ξεφορτωθεί την διαδικασία. Έτσι, στην επόμενη πρόταση τροποποίησης της προσωρινής διαταγής, η μητρική πλευρά … διαφώνησε!
Η πρόεδρος, ελλείψει συναίνεσης, απέρριψε την πρόταση τροποποίησης. Συνεπώς, είναι πιο δίκαιο να μοιραστεί η ευθύνη της αποτυχίας της συγκεκριμένης προσπάθειας στους τρεις παράγοντες του δικαστηριακού συστήματος: όχι μόνο τον δικαστικό παράγοντα, αλλά και τον δικηγορικό, και τον παράγοντα των διαδίκων.
9) Για την υλοποίηση ενός θεσμού «προπαρασκευαστικών μέτρων» στο πλαίσιο της προσωρινής διαταγής, συνεπώς, δεν υπάρχει κανένα νομικό εμπόδιο. Εμπόδιο υπάρχει όσον αφορά τις νοοτροπίες που εμφιλοχωρούν μεταξύ διαδίκων, δικηγόρων, δικαστών, κοινωνικών υπηρεσιών κ.τ.λ. στην Ελληνική δικαστηριακή πρακτική. Η αξιοποίηση, ειδικότερα, των Κοινωνικών Υπηρεσιών από μέρους του δικαστή προϋποθέτει την ανάπτυξη μιας νοοτροπίας και μιας σχέσης εμπιστοσύνης, κατά την οποία ο δικαστής θα θεωρεί βοηθό του τον Κοινωνικό Λειτουργό, μάτι του εκεί που δεν βλέπει, χέρι του εκεί που δεν φτάνει, και κάτοχο πείρας «πρώτης γραμμής» σε παρεμφερή ζητήματα και γνώσεων ψυχολογίας, τις οποίες ο δικαστής δεν έχει (βλ., αναλόγως, την θεσμική θέση των Πραγματογνωμόνων ως «βοηθών» του Δικαστηρίου, κατ’ άρθρο 369 ΚΠολΔ)11. Αυτό σημαίνει, μεταξύ άλλων, και ότι ο δικαστής θα πρέπει να μπορεί να επιβάλει τον δικαστικό λειτουργό, και δεν θα εξαρτά το σύνολο της διαδικασίας από την καλή θέληση των διαδίκων12. Η «περιοριστική νοοτροπία», ότι ο δικαστής «κρίνει την διαφορά» και αμέσως αποξενώνεται του ζητήματος, τον περιορίζει σε μια περιοριστικά «σκληρή» άσκηση του λειτουργήματός του. Κάθε τι που ξεφεύγει από την «σκληρή γραμμή» κινδυνεύει να απορριφθεί, λόγω έλλειψης κατανόησης.
10) Κι έτσι ακόμα, το πρακτικό που προκύπτει από τα κείμενα που δημοσιεύονται παραπάνω διατηρεί ατόφια την αξία του, κυρίως λόγω της εξαιρετικής εργασίας της Κοινωνικής Υπηρεσίας της Χαλκίδας. Αν, στην συγκεκριμένη περίπτωση, η ιδέα της αξιοποίησης της προσωρινής διαταγής για την λήψη «προπαρασκευαστικών μέτρων» έληξε στα πρώτα στάδια της ανάπτυξης και εφαρμογής της, ο θεσμός αναδύεται από αυτήν διαυγής, και η επόμενη εφαρμογή του – στην οποία ευχόμαστε πλήρη επιτυχία – δεν πρέπει να είναι μακριά.
Υποσημειώσεις
1. Επιπροσθέτως (in addition) της προστασίας του ατόμου ενάντια στις αυθαίρετες παρεμβάσεις από τις εσωτερικές Αρχές στην οικογενειακή του ζωή, μπορεί να υπάρξουν θετικής φύσεως υποχρεώσεις, εγγενείς (inherent) στον αποτελεσματικό «σεβασμό» της ιδιωτικής ή της δημόσιας ζωής. Αυτές οι υποχρεώσεις μπορεί να επάγονται λήψη μέτρων για τον σεβασμό της οικογενειακής ζωής ακόμα και στην σφαίρα των σχέσεων μεταξύ ιδιωτών (individuals) (X. και Y. κατά της Ολλανδίας της 26.3.1985, παρ. 23, Osman κατά του Η.Β. (Ευρ. Σύνθ.) της 28.10.1998, παρ. 116, Glaser κατά του Η.Β. της 19.9.200 0, παρ. 63), και όταν μεσολάβησε ιδιωτική συμφωνία για την μεταφορά της επιμέλειας σε τρίτο πρόσωπο (Hokkanen κατά της Φινλανδίας της 23.9.1994, παρ.55, Szego κατά της Ουγγαρίας (Επιτροπή, Απόφαση Απαραδέκτου) της 16.1.1996), περιλαμβανομένων τόσο της πρόβλεψης/παροχής/υιοθέτησης/δημιουργίας/θέσης σε ισχύ (provision/création/mise en place) ενός ρυθμιστικού πλαισίου (regulatory framework/cadre réglementaire) του μηχανισμού (machinery/mécanisme) λήψεως αποφάσεων (adjudicary/ judiciaire) και αναγκαστικής εκτέλεσης (enforcement/exécutoire), για την προστασία των δικαιωμάτων των ατόμων όσο και την εφαρμογή ειδικών μέτρων (specific steps/mesures spécifiques) (Glaser κατά του Η.Β. της 19.9.2000, παρ. 63, Kosmopoulou κατά της Ελλάδας της 5.2.2004, παρ. 43, Zawadka κατά της Πολωνίας της 23.6.2005, παρ. 53, Z. κατά της Πολωνίας της 20.4.2010, παρ. 68, Plaza κατά της Πολωνίας της 25.1.2011, παρ. 71, Diamante και Pelliccioni κατά του San Marino της 27.9.2011, παρ. 173).
2. Kosmopoulou κατά της Ελλάδας της 5.2.2004, παρ. 44, Diamante και Pelliccioni κατά του San Marino της 27.9.2011, παρ. 173.
3. Ωστόσο, το Κράτος υπέχει ευθύνη για την διασφάλιση ενός νομικού οπλοστασίου (legal arsenal/arsenal juridique) αναλόγου και επαρκούς, προκειμένου να διασφαλίσει τον σεβασμό των θετικών υποχρεώσεων που φέρει υπό το άρθρο 8 (Maire κατά της Πορτογαλίας της 26.6.2003, παρ. 76, Reigado Ramos κατά της Πορτογαλίας της 22.11.2005, παρ. 56, Kriz κατά της Τσεχικής Δημοκρατίας της 9.1.2007, παρ. 91, a contrario, Nuutinen κατά της Φινλανδίας της 27.6.2000, παρ. 81 – 89, 132, 134 και άποψη μειοψηφίας την ίδια απόφαση). Στην περίπτωση που το νομικό οπλοστάσιο του Κράτους κρίνεται επαρκές, εξετάζεται εάν τα μέτρα που έχουν λάβει οι εσωτερικές Αρχές ήταν επαρκή και αποτελεσματικά (Kriz κατά της Τσεχικής Δημοκρατίας της 9.1.2007, παρ. 91).
4. Ignaccolo-Zenide κατά της Ρουμανίας της 25.1.2000, παρ. 108, Sylvester(1) κατά της Αυστρίας της 24.4.2003, παρ. 68).
5. Έμμεση αναγκαστική εκτέλεση σε υποθέσεις που αφορούν συμμόρφωση προς δικαστικές αποφάσεις που αφορούν παιδιά, λ.χ. με την επιβολή χρηματικής ποινής για κάθε μέρα καθυστέρησης εφαρμογής της απόφασης, δεν κρίνονται επαρκείς, μπροστά στην άμεση αναγκαστική εκτέλεση (Ignaccolo-Zenide κατά της Ρουμανίας της 25.1.2000, παρ. 111).
6. Εντούτοις, πιο αυστηρός έλεγχος απαιτείται όσον αφορά κάθε περαιτέρω περιορισμό, όπως στους περιορισμούς που θέτουν οι εσωτερικές Αρχές στα γονικά δικαιώματα της επικοινωνίας, καθώς και όσον αφορά κάθε νόμιμη εξασφάλιση που σκοπεύει να διασφαλίσει μια αποτελεσματική προστασία του δικαιώματος των γονιών και των παιδιών σε σεβασμό της οικογενειακής τους ζωής. Περισσότεροι περιορισμοί αυτού του είδους επάγονται τον κίνδυνο της δραστικής περικοπής των οικογενειακών σχέσεων ανάμεσα στο παιδί και τον ένα ή τους δυο γονείς του (Elsholz κατά της Γερμανίας (Ευρ. Σύνθ.) της 13.7.2000, παρ. 49, T.P. και K.M. κατά του Η.Β. (Ευρ. Σύνθ.) της 10.5.2001, παρ. 70, Kutzner κατά της Γερμανίας της 26.2.2002, παρ. 67, Sahin κατά της Γερμανίας (Ευρ. Σύνθ.) της 8.7.2003, παρ. 65, Sommerfeld κατά της Γερμανίας (Ευρ. Σύνθ.) της 8.7.2003, παρ. 63, Gorgulu κατά της Γερμανίας της 26.2.2004, παρ. 42.
7. Η ευθύνη του Κράτους δεν περιορίζεται στην μέριμνα της δυνατότητας του παιδιού να επανενωθεί με τον [γονιό] του, αλλά περιλαμβάνει εξίσου το σύνολο των «προπαρασκευαστικών μέτρων», που επιτρέπουν να φτάσει κανείς σ’ αυτό το ζήτημα (Amanalachioai κατά της Ρουμανίας της 26.5.2009, παρ. 97, με αναφορά στην Kosmopoulou κατά της Ελλάδας της 5.2.2004, παρ. 43). Οι υποχρεώσεις του Κράτους για την λήψη μέτρων ανάπτυξης του οικογενειακού δεσμού μεταξύ του γονιού και του παιδιού του δεν εξαντλούνται στην μέριμνα της δυνατότητας συναντήσεων, αλλά περιλαμβάνει και το σύνολο των προπαρασκευαστικών μέτρων για την επίτευξη του αποτελέσματος αυτού (Kosmopoulou κατά της Ελλάδας της 5.2.2004, παρ. 45, Amanalachioai κατά της Ρουμανίας της 26.5.2009, παρ. 97).
8. Ignaccolo-Zenide κατά της Ρουμανίας της 25.1.2000, παρ. 112.
9. Zawadka κατά της Πολωνίας της 23.6.2005, παρ. 67, Reigado Ramos κατά της Πορτογαλίας της 22.11.2005, παρ. 53.
10. Επίσης, ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση συνδυασμένης ενέργειας των δύο Αρχών, όπως στην απόφαση ΜΠρΠειρ 7242/2008 (αδημ.), η οποία στο διατακτικό της εντέλλεται τακτική παρακολούθηση της περίπτωσης από κοινωνική λειτουργό, με την προσθήκη: «η … κοινωνική λειτουργός … αν διαπιστώσει ανάγκη αφαίρεσης της ως άνω επιμέλειας από την μητέρα του ανηλίκου να απευθυνθεί στον αρμόδιο Εισαγγελέα ανηλίκων Πειραιά».
11. Παράδειγμα στενής συνεργασίας οικογενειακού δικαστή και κοινωνικών υπηρεσιών σε μια «υψηλού συγκρουσιακού προφίλ» οικογενειακή διένεξη που έφτασε στο ΕΔΔΑ βλ. Diamante και Pelliccioni κατά του San Marino της 27.9.2011.
12. Η έλλειψη συνεργασίας από το άλλο μέρος (λ.χ. από τον άλλο γονιό) και οι τεταμένες σχέσεις μεταξύ ιδιωτών-μερών, δεν απαλλάσσει τις Αρχές από τις θετικές υποχρεώσεις τους υπό το άρθρο 8. Μάλλον τις υποχρεώνει να λάβουν επιπλέον μέτρα για την συνεργασία των μερών, έχοντας υπόψη το υπερέχον συμφέρον του παιδιού (Zawadka κατά της Πολωνίας της 23.6.2005, παρ. 67, Z. κατά της Πολωνίας της 20.4.2010, παρ. 75).
